آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روايات اسلامى بهای بسیار زیادی به گوهر عقل و خرد داده شده است و این گوهر به عنوان اساس دين، بزرگترين غنا، برترين سرمايه، فرمانده لشكر خداى رحمان، راهوارترين مركب، بهترين دوست، و معيار و ميزان براى تَقَّرب الى الله و كسب پاداش معرفى گرديده است؛ به عنوان نمونه: 1. پيغمبر اكرم(ص) مى فرمايد: «اساس موجوديت انسان عقل او است و آن كس كه عقل ندارد دين ندارد». 2. اميرمؤمنان على(ع) مى فرمايد: «هيچ بى نيازى همچون عقل نيست و هيچ فقرى همچون جهل!».

در روايات اسلامى بيش از آنچه تصور می شود به گوهر عقل و خرد بها داده شده و به عنوان اساس دين، بزرگترين غنا، برترين سرمايه، راهوارترين مركب، بهترين دوست، و بالاخره معيار و ميزان براى تَقَّرب الى الله و كسب پاداش معرفى گرديده است.
از ميان ده ها يا صدها روايت پر ارزش كه در منابع مختلف در اين زمينه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و ائمه هدى(عليهم السلام) رسيده است تنها به عنوان نمونه به ذكر دوازده روايت قناعت مى كنيم.
1. پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «قِوامُ الْمَرءِ عَقْلُهُ، وَلادِيْنَ لِمنْ لا عَقْلَ لَهُ»(1)؛ (اساس موجوديت انسان عقل او است و آن كس كه عقل ندارد دين ندارد!).
2. اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى فرمايد: «لا غِنى كَالْعَقْلِ وَلا فَقْرَ كَالْجَهْلِ»(2)؛ (هيچ بى نيازى همچون عقل نيست و هيچ فقرى همچون جهل!).
3. در حديث ديگرى از اميرمؤمنان(عليه السلام)مى خوانيم: «ان الله تبارَكَ وَ تَعالى يُحاسِبُ الناسَ عَلى قَدرِ ما آتاهُمْ مِنَ العُقولِ فى دارِ الدُّنيا»(3)؛ (خداوند متعال مردم را به مقدار عقلى كه در دنيا به آنها داده است محاسبه مى كند).
4. در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: «اِنَّ الثَّوابَ عَلى قَدَرِ الْعَقْلِ»(4)؛ (ثواب و پاداش عمل به نسبت عقل است).
5. در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)مى خوانيم: «ما قَسَّمَ الله لِلعِبادِ شَيئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ... وَما أَدّى الْعَبْدُ فَرائضَ الله حَتى عَقَلَ عَنُه، وَلا بَلَغَ جَمِيعُ الْعابديِنَ فى فَضْلِ عِبادَتِهِمْ ما بَلَغَ العاقِلُ»(5)؛ (خدا در ميان بندگان اش نعمتى برتر از عقل تقسيم نكرده و بندگان فرايض الهى را بجا نمى آورند تا آنها را با عقل خود دريابند و تمام عابدان در فضيلت عبادتشان به پايه عاقل نمى رسند).
6. در حديثى مى خوانيم كه امام موسى بن جعفر(عليه السلام) به هشام بن حكم فرمود: «يا هِشام! ما بَعَثَ الله أَنْبِيائَه وَرُسُلَه الى عِبادِهِ اِلاّ لِيَعْقِلُوا عَنِ الله، فَأَحْسَنُهُمْ إسْتِجابَةً أَحْسَنُهُمْ مَعْرِفَةً، وأَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ الله أحْسَنُهْم عَقَلا، وَأكْمَلُهُم عَقْلا أَرفَعُهم دَرَجَةً فى الدُّنيا وَالآخِرَة»(6)؛ (خداوند پيامبران و رسولان اش را به سوى بندگان اش نفرستاد مگر به اين منظور كه درباره خداوند عاقل تر شوند، بنابراين بهترين بندگانى كه دعوت آنها را اجابت كردند كسانى هستند كه معرفت بهتر داشته باشند؛ و آنها كه از كار خدا آگاهتراند عاقل تراند و آنها كه عقلشان كامل تر است مقامشان در دنيا و آخرت برتر است).
7. در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)آمده است كه فرمود: «لِكُلِّ شَىء آلَةٌ وعُدَّةٌ، وآلَةُ المُؤْمِنِ وَعُدَّته العَقلُ ولِكُلِّ شَىء مَطِيَّةٌ و مَطِيَّةُ الْمَرءِ اَلْعَقُلُ، وَلِكُلِّ شَىء غَايةٌ وَغايَةُ العِبادَةِ اَلْعَقْلُ...»(7)؛ (براى هر چيز ابزار و وسايلى است و ابزار و وسايل مؤمن عقل است و براى هر چيز مركبى است و مركب راهوار انسان عقل است و براى هر چيز هدفى و هدف از عبادت عقل است!).
8. در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: «اِذا أَرادَ الله أنْ يُزِيْلَ مِنَ عَبْد نِعْمَةً كانَ اوَّلُ ما يُغَيِّرُ مِنْهُ عَقْلُهُ»(8)؛ (هنگامى كه خداوند بخواهد نعمتى را از بنده اش [به خاطر ناسپاسى] بگيرد اوّلين چيزى را كه از او دگرگون مى سازد عقل او است).
9. در حديث ديگرى از اميرمؤمنان(عليه السلام) آمده است: «العَقْلُ صاحِبُ جَيْشِ الرَّحْمنِ، وَالهَوى قَائدُ جَيْشِ الشَّيْطانِ والنَّفْسُ مُتَجاذَبَةٌ بَيْنَهما، فَايُّهما غَلَبَ كانَ فى حَيِّزِهِ»(9)؛ عقل فرمانده لشكر خداى رحمان است و هوا پرستى فرمانده لشكر شيطان و نفس انسانى در ميان اين دو در كشمكش است، هر كدام غالب شوند انسان در قلمرو او قرار مى گيرد).
10. در حديث ديگرى از على(عليه السلام) آمده است: «الْعُقُولُ اَئمَّةُ الأَفْكارِ، واْلأَفْكارُ أئَمّةُ الْقُلُوبِ، وَالقُلُوبُ أئَمةُ الحَوَاسِّ، وَالحَوَاسُّ اَئمَةُ الاعضاءِ»(10)؛ (عقل ها پيشوايان افكاراند و افكار پيشوايان عواطف اند و عواطف پيشوايان حواس اند و حواس پيشوايان اعضايند [به اين ترتيب اعضاى انسان بر حواس او تكيه مى كنند و حواس او از عواطف او كمك مى گيرند و عواطف بر افكار تكيه مى كنند و افكار بر عقل ها!]).
11. در حديثى از رسول الله(صلى الله عليه وآله) آمده است «إنَّ الرَّجُلَ لَيَكُونَ مِنْ أَهْلِ الجِهاد، وَ مِنْ أَهْلِ الصَّلاةِ وَ الصِّيامِ، وَمِمَّنْ يَاْمُرُ بِالْمَعرُوفِ وَ يْنهى عَنِ المُنكَرِ، وَلا يُجْزى يَومُ الْقِيامَةِ الاّ عَلى قَدْرِ عَقْله»(11)؛ (انسان ممكن است اهل جهاد و اهل نماز و روزه و از امر كنندگان به معروف و نهى كنندگان از منكر باشد امّا روز قيامت تنها به اندازه عقل اش به او پاداش داده مى شود!).
12. در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: «لا مُصِيْبَةَ كَعَدَمِ الْعَقْلِ»(12)؛ (هيچ مصيبتى مانند بى عقلى نيست!).(13)