آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«علم» سرچشمه «تزکیه» است. خداوند در سوره «بقره» علم را بر تزکیه مقدم داشته ولى در دو آيه ديگر از قرآن مجيد، در سوره های آل عمران و جمعه، به هنگام شرح برنامه پيغمبر گرامى اسلام(ص) موضوع «تزكيه» بر «علم» مقدّم شده است و این نشانگر تأثير متقابل آن ها در يكديگر است.

علم سرچشمه تزكيه است. خداوند در قرآن می فرماید: «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمْ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» (1)؛ (پروردگارا! پيامبرى در ميان آنها از خودشان برانگيز، تا آيات تو را بر آنان بخواند، و آنها را كتاب و حكمت بياموزد، و پاكيزه كند؛ زيرا تو توانا و حكيمى [و بر اين كار، قادرى]).
اين سخن را ابراهيم و اسماعيل(عليهما السلام) بعد از انجام بناى خانه كعبه ضمن دعاهاى ديگرى به پيشگاه خدا عرضه داشتند. سخنى كه رابطه علم و حكمت و تزكيه و تربيت را آشكار مى سازد.
در اين جا علم بر تزكيه مقدّم داشته شده؛ ولى در دو آيه ديگر از قرآن مجيد به هنگام شرح برنامه پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) موضوع «تزكيه» بر «علم» مقدّم شده است. آن جا كه مى فرمايد: «لَقَدْ مَنَّ اللهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولا مِّنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِى ضَلاَل مُبِين» (2)؛ (خداوند بر مؤمنان نعمت بزرگى بخشيد، هنگامى كه در ميان آنها، پيامبرى از خودشان برانگيخت؛ تا آيات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاكيزه سازد و كتاب و حكمت بياموزد؛ هر چند پيش از آن، در گمراهى آشكارى بودند).
شبيه همين مضمون در آغاز سوره جمعه آيه 2 نيز آمده است.
اين تفاوت تعبير كه گاهى تعليم بر تربيت مقدّم است و گاه تربيت بر تعليم، ظاهراً به خاطر آن است كه اين دو در يكديگر تأثير متقابل دارند. علم سرچشمه تربيت و رشد اخلاقى است و رشد و تربيت نيز در مراحلى مى تواند سرچشمه فراگيرى علم بيشتر باشد.
بنابراين هركدام زمينه ساز ديگرى در يك مرحله هستن، و اين است معناى تأثير متقابل آنها در يكديگر.(3)