آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در قرآن کریم دو بار لفظ اهل بیت آمده است: 1- سوره هود آیه 73 که مقصود از اهل بیت خانواده ابراهیم خلیل(ع) است. 2-  سوره احزاب آیه 33 که با توجه به ال عهد در اهل البیت و مذکر بودن ضمائر و سیاق و روایات فراوان از پیامبر(ص) مقصود از اهل بیت، فاطمه(س) و شوهرش و دو فرزندش حسن و حسین(ع) می باشد نه همسران پیامبر(ص).

در قرآن کریم دو بار لفظ «اهل بیت» آمده است. یکى از زبان فرستادگان الهى که:
(گفتند: آیا از امر خدا تعجب مى کنید؟ رحمت و برکات او بر خاندان شما باد که او ستوده و بزرگ است)؛ «قالُوا أَ تَعْجَبينَ مِنْ أَمْرِ اللهِ رَحْمَتُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَميدٌ مَجيد»،(1) و دیگرى در این خطاب به همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله): «وَ قَرْنَ في‏ بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى‏ وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتينَ الزَّكاةَ وَ أَطِعْنَ اللهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّما يُريدُ الله لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرا»؛ (در خانه هاى خود بمانید و همچون جاهلیت نخستین، خود آرایانه بیرون نیایید، و نماز بر پا دارید و زکات بپردازید و خدا و رسولش را پیروى کنید، همانا خداوند مى خواهد از شما اهل بیت پلیدى را ببرد و شما را کاملاً پاک سازد.)(2)
آیه اول خطاب به خانواده ابراهیم خلیل است، آن گاه که فرستادگان الهى آمدند و همسرش را به تولّد اسحاق و پس از او یعقوب مژده دادند. چون این مژده بر خلاف سنن طبیعى بود، زیرا ابراهیم و همسرش پیر شده بودند و از این رو همسر ابراهیم با تعجب به آنان گفت: آیا من که عجوزم فرزند خواهم آورد؟ و این شوهرم که پیر شده است؟! این چیز شگفتى است.(3) جواب هم از سوى آن فرستادگان که فرشته هاى الهى به صورت بشر بودند، این بود که آیا از امر خدا تعجب مى کنید؟ رحمت و برکات او بر شما اهل بیت.
آیه دوم نیز در ضمن آیاتى وارد شده که در باره زنان پیغمبر(صلى الله علیه وآله) است و آنان را دعوت مى کند که از دنیا پیراسته و به تقوا آراسته شوند و وصایایى از این قبیل.(4)
مفسران در این که مقصود از «اهل بیت» در این آیه چیست، نظرات مختلفى دارند و مهم ترین آنها دو نظریه است:
1. این که مقصود، دختر و داماد پیامبر(صلى الله علیه وآله) و دو فرزند آنان حسن و حسین(علیهم السلام) است.
2. مقصود، همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) است.
پس از بررسى قابلیت لفظ براى شمول هر دو مقصود، باید دید کدام یک مراد است. قرائنى وجود دارد که به روشنى دلالت دارد که مقصود از این کلمه، جمع خاصى است که رابطه ویژه اى با خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله) دارند، نه همه آنان که به این خاندان منسوب اند. اما قرائن از این قرار است:
قرینه اول: لامِ عهد در «اهل البیت»
گاهى الف و لام در یک کلمه، معناى جنس را مى رساند، مثل: «إِنَّ اْلإِنْسانَ لَفِی خُسْر»(5). گاهى در بر گیرنده همه افراد آن است، مثل «جاهِدِ الْکُفّارَ وَالْمُنافِقِینَ»(6)یعنى با همه کافران و منافقان بستیز. گاهى هم الف و لام عهد است و اشاره به مورد خاصى است. الف و لام در «البیت» نه جنس را مى رساند، نه استغراق افراد را، چون نه مى خواهد حکم جنس و طبیعت اهل بیت را بگوید، و نه مى خواهد حکمى درباره همه خاندان ها در جهان یا خانواده هاى پیامبر را بیان کند و گرنه به جاى مفرد، از کلمه جمع (بیوت) استفاده مى کرد، همچنان که در اول آیه خطاب به همه همسران «بیوتکن» آمده است.
پس مقصود، معناى سوم است، یعنى خانواده خاص و مورد نظر. آیه اشاره به پاکى خاندان خاصى مى کند که میان گوینده و مخاطب معلوم است. حال باید دید که آن خاندان و آن خانه کدام است؟ آیا خانه همسران آن حضرت است، یا خانه فاطم(علیها السلام) و شوهرش و دو فرزندش حسن و حسین(علیهم السلام)؟
اولى که نیست، چون همه همسرانش یک خانه نداشتند که الف و لام اشاره به آن باشد. هر کدام در خانه جدا بودند و اگر یکى از آنها مقصود بود، آیه مخصوص به آن مى شد در حالى که اتفاقى است که چنین نیست، قرینه دوم: مذکر بودن ضمیرهاخداى سبحان، وقتى همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) را خطاب مى کند، ضمیر مؤنث به کار مى برد، اما وقتى به «اِنَّما یُریدُ الله...» مى رسد، ضمیر خطاب را از مؤنث به مذکر تغییر مى دهد (عنکم، یطهرکم). اگر مقصود همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) بودند، چرا ضمیر عوض شده است؟ در حالى که در قسمت هاى مربوط به همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله)، همه افعال و ضمائر، مؤنث است «لستُنَّ، اتّقیتُنَّ، لا تَخضَعْنَ، قُلنَ، قَرْنَ، بیوتِکُنَّ، اَقِمْن، آتینَ، أطعْنَ، واذکُرنَ، بیوتکنّ». چرا به ضمیر مذکر عدول کرده است؟ آیا این نشان نمى دهد که مقصود از اهل بیت، همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیستند؟
قرطبى در تفسیر خود سعى کرده از این اشکال، چنین پاسخ دهد که مذکر آمدن ضمیر به لحاظ «اهل» است. مثلاً کسى به رفیقش مى گوید: اهل تو چگونه اند؟ منظورش همسر یا همسران است. او هم مى گوید «هُم بخیر» ـ خوبند (یعنى با ضمیر مذکر...)(7) لیکن این تلاش، بیهوده است. بر فرض هم عرب چنین کاربردى داشته باشد، جایى است که «اهل» اول ذکر شود، سپس ضمیر به آن برگردد، نه برعکس. در حالى که در آیه شریفه یکى از دو ضمیر (عنکم) قبل از «اهل البیت» است. به علاوه، استشهاد به آیه مربوط به همسر ابراهیم نادرست است، چون خطاب در آن به حضرت ابراهیم و همسر اوست، نه فقط به همسرش، پس مى توان از بابِ تغلیبِ برتر، ضمیر را مذکر آورد، در حالى که در این آیه، فرض بر این است که درباره فقط همسران پیامبر است، پس جایى براى تغلیب نیست.
قرینه سوم: عدول از سیاقآیات مربوط به همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله)، از آیه 28 آغاز مى شود و به آیه 34 ختم مى گردد. در این آیات، همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) را یک بار با تعبیر «الأزواج» و دو بار با تعبیر «نساء النبى» خطاب کرده که هر دو صریح در همسران اویند. به چه دلیل از این تعبیر عدول کرده و «اهل البیت» فرموده؟ عدول از آن سیاق، قرینه است که مخاطب به اهل بیت، غیر از مخاطب با آن دو تعبیر است.
این سه قرینه یقین مى آورد که مراد از اهل بیت، همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیستند. اما این که مصداق آن چه کسانى اند، در احادیث فراوان پیامبر(صلى الله علیه وآله) بیان شده است.(8)