آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

تعدّد همسران پیامبر(ص) که غالبا باکره هم نبودند، حکمتها و مصالح دقیقی داشت، از جمله: انگیزه انسانی و عاطفی، در مورد زنانی که اسلام آورده و هجرت کرده و سپس همسران آنها مرده یا شهید شده بودند و نیاز بود کسی به لحاظ مادی و اقتصادی متکفّل سرپرستی یتیمان بازمانده آنها شود؛ ترویج فرهنگ نگه داری از فقیران، مساکین و آبرومندان در بین مسلمانان؛ شکستن سنتهای جاهلی؛ آزاد سازی اسیران و بردگان و انگیزه های سیاسی و امنیتی (که با ازدواج با دختران قبائل حاصل می شد)، اهداف ایشان از این ازدواج ها بود.

برخی منورالفکرها بدون اینکه جویای علت تعدد همسران پیامبر باشند به آن ایراد گرفته اند درحالی که تعدّد همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) دارای حکمتها و مصالح دقیقی بوده که در ذیل به آنها اشاره می شود:
1. انگیزه انسانی و عاطفی
زنانی که اسلام آورده و هجرت کرده و سپس همسران آنها مرده یا شهید شده بودند و راهی برای بازگشت به خاندان مشرک خود نداشتند، چون تحمل فشارهای روانی و مادی آنها بسیار دشوار بود، چگونه می توانستند بر دین و عقیده خود پا برجا باشند، در حالی که کفیلی در آن جامعه نداشتند! از این گذشته، بیوه بودن آن زنان باعث تحریک و تهییج هواهای نفسانی و طعنه های دیگران در حق آنها می شد که گاهی موجب نزاع و بحران بین دو قبیله می گردید.
همچنین نیاز بود کسی به لحاظ مادی و اقتصادی متکفّل سرپرستی یتیمان بازمانده آنها شود، آن هم در شرائط سخت معیشتی آن زمان که اغلب مردم در فقر و تنگدستی زندگی می کردند.
از طرف دیگر، این زنان به خاطر حفظ آبرو و عزت و شخصیت خویش حاضر نبودند با هر کسی ازدواج کنند، اما با از دست دادن سرپرست خود آبرو و ایمانشان در خطر بود؛ لذا پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) برای حفظ مصالح مذکور اقدام به ازدواج با آنها کردند. از جمله آن زنان "سودة" است. او و همسرش سکران بن عمرو از هجرت کنندگان به حبشه بودند.(1)
همچنین پیامبر(صلی الله علیه و آله) با این اقدام خود می خواستند فرهنگ نگه داری از فقیران، مساکین و آبرومندان را در بین مسلمانان ترویج دهند و مؤمنین رفتار و سلوک ایشان را سنتی در بین خود قرار دهند؛ چنان که ازدواج با "زینب" دختر خزیمة به همین انگیزه انسان دوستانه بوده است. وی پس از مرگ شوهر از یک طرف، بی سرپرست و از طرف دیگر، گرفتار فقر و درماندگی شد، در حالی که زنی بخشنده و دلجو و معروف به "امّ المساکین" بود. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به خاطر حفظ آبرو و شخصیت زینب با او ازدواج کرد. زینب در زمان حیات پیغمبر در گذشت.(2)
2. وضع قانون و شکستن سنتهای جاهلی
زینب دختر جحش که دختر عمه پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود، نخست به اشارت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به همسری زید بن حارثه، فرزند خوانده آن حضرت، در آمد؛ ولی بدان جهت که زید در ابتدا غلام و برده ای آزاد شده بود و زینب خود را از نوادگان عبد المطلب، بزرگ قریش می دانست، این پیوند به رغم توصیه های مکرر پیامبر(صلی الله علیه و آله) به طلاق و جدایی انجامید.(3)
در رسوم جاهلیت ازدواج با همسر پسر خوانده ممنوع بود؛ زیرا پسر خوانده در نظر عرب جاهلی حکم پسر را داشت و همان طور که یک مرد نمی توانست همسر پسر صلبی خود را بگیرد، از نظر اعراب ازدواج با همسر پسر خوانده نیز ممنوع بود. بر این اساس، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با زینب ازدواج کرد تا این رسم غلط بر انداخته شود. آیات 37 و 38 سوره احزاب در این باره نازل گردید.(4)
3. آزاد سازی اسیران و بردگان
"جویریة" دختر حارث بن ابی ضرار، بزرگ یهودیان بنی المصطلق بود. جویریة از اسیران غزوه بنی المصطلق بود که سهم ثابت بن قیس بن شماس گردید و بلافاصله برای آزادی خویش با وی قرار داد مکاتبه منعقد کرد و نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و از او خواست وی را در آزاد شدن از این محنت کمک کند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) بهای وی را به ثابت بن قیس پرداخت. آن گاه وی را به ازدواج خود در آورد.(5)
مسلمانان در غزوه بنی المصطلق حدود دویست نفر از زنان و کودکان را به اسارت گرفتند. با انتشار خبر این پیوند، مسلمانان دیگر، اسیران یهودی را خویشاوندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) خوانده، بیش از صد نفر از اسیران بنی المصطلق را آزاد کردند. با این ازدواج، پدر و برادر و جمعی از خویشاوندان جویریة به اسلام گرویدند.(6)
البته علامه طباطبایی معتقد است: "مسلمانان همه اسیران بنی المصطلق را آزاد کردند و مردان بنی المصطلق چون این رفتار انسان دوستانه را از مسلمانان دیدند، همگی مسلمان شده، به مسلمانان پیوستند."(7)
4. انگیزه های سیاسی و امنیتی
هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) ندای اسلام را بلند کرد، تک و تنها بود و تا مدتها جز عده محدود و کمی به او ایمان نیاوردند. او بر ضد تمام معتقدات خرافی عصر و محیط خود قیام کرد و به همه اعلان جنگ داد. بنابراین، طبیعی است که همه اقوام و قبائل آن محیط بر ضدّ او بسیج شوند.
پیامبر(صلی الله علیه و آله) می بایست از تمام وسائل برای شکستن اتحاد نامقدس دشمنان استفاده کند که یکی از آنها ایجاد رابطه خویشاوندی از طریق ازدواج با قبائل مختلف بود؛ زیرا محکم ترین رابطه در میان عرب جاهلی، رابطه خویشاوندی محسوب می شد و دامادِ قبیله را همواره از خود می دانستند و دفاع از او را لازم، و تنها گذاشتن او را گناه می شمردند(8).(9)