آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند در سوره رعد آیه 15می فرمايد توحيد درعبادت، مخصوص انسان ها نيست؛ بلكه «كسانى كه در آسمانها و زمين هستند از روى اختيار يا اجبار ـ و همچنين سايه هايشان ـ هر صبح و شام براى خدا سجده مى كنند». در سوره نحل آیه 49 می فرماید: « برای خدا سجده می کند، هرآنچه در آسمانها و زمین است». و در سوره الرحمن، آيه 6 می فرماید: « و درختان و گياهان [ برای خدا] سجده مى كنند». به اين ترتيب تمامى موجودات جهان بدون استثناء سجده تكوينى دارند و تسليم فرمان هاى الهى هستند.

خداوند در سوره رعد مي فرمايد توحيد در عبادت، مخصوص انسان ها نيست؛ بلكه (كسانى كه در آسمانها و زمين هستند از روى اختيار يا اجبار ـ و همچنين سايه هايشان ـ هر صبح و شام براى خدا سجده مى كنند)؛ «وَللهِِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَوَاتِ وَالاَْرْضِ طَوْعاً وَكَرْهاً وَظِلاَلُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالاْصَالِ». (1)
گرچه «مَنْ» معمولا اشاره به افراد عاقل است؛ و به همين دليل جمعى از مفسّران عقيده دارند كه آيه فوق ناظر به انسان ها و فرشتگان و مانند آنها است؛ ولى قرائنى در آيه وجود دارد كه نشان مى دهد اين واژه در اينجا اشاره به تمامى موجودات است، اعم از عاقل و حيوان و گياه و جماد؛ و منظور از سجده اعم از تكوينى (نهايت خضوع و تسليم موجودات در برابر قوانين آفرينش) و تشريعى (سجود و عبادت معمولى) مى باشد. زيرا:
اولا: تعبير به «طَوْعاً وَ كَرْهاً»؛ (از روى اختيار يا اجبار) دليل بر عموميّت معناى آيه است.
ثانياً: شركت سايه ها «ظلال» در اين سجده و عبادت عمومى دليل ديگرى بر اين معنا است.
ثالثاً: در آيات ديگر قرآن اين معنا به وضوح آمده است؛ مانند: «وَللهِِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَوَاتِ وَمَا فِي الاَْرْضِ» (2) و همچنين «وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ يَسْجُدَانِ»؛ (درختان و گياهان سجده مى كنند). (3)
به اين ترتيب تمامى موجودات جهان بدون استثناء سجده تكوينى دارند و تسليم فرمان هاى الهى هستند؛ و در اين ميان مؤمنان علاوه بر اين سجود تكوينى كه جنبه اختيارى ندارد؛ داراى سجود اختيارى تشريعى نيز هستند.
تعميم دادن اين حكم به «ظِلال» «سايه ها» تعبير بسيار پرمعنايى است؛ چرا كه سايه ها در واقع جنبه عدمى دارند. - زيرا سايه جايى است كه نور به آن نمى تابد - ولى از آنجا كه سايه ها تابع اجسام و در محدوده نور قرار مى گيرند سهم كمرنگى از وجود دارند؛ به همين جهت قرآن مى فرمايد: حتى اين عدم هاى شبيه به وجود هم براى خدا سجده مى كنند، تا چه رسد به موجودات حقيقى. اين شبيه همان تعبيرى است كه ما داريم و مى گوييم: او با فلان كس آنقدر دشمنى دارد كه سايه اش را با تير مى زند.
گذشته از اين، سايه ها معمولا بر زمين مى افتند؛ و تعبير سجده نسبت به آنها جالب تر است.
اين كه مى فرمايد: (هر صبح و شام)؛ «بِالْغُدُوِّ وَالاْصَالِ» ممكن است مخصوصاً وصف سايه ها باشد؛ و انتخاب اين دو وقت به خاطر آن است كه همه چيز در آن وقت داراى سايه طولانى و گسترده است برخلاف نيمروز كه گاهى سايه ندارند و يا سايه هايشان كوتاه است.
اين احتمال نيز وجود دارد كه اين دو وصف براى تمام موجودات آسمان و زمين باشد؛ و منظور از آن اشاره به دوام اين سجده است. همان گونه كه در تعبيرات روزانه مى گوييم: هر صبح و شام بايد در گوش فلان كس بخوانيم؛ يعنى همواره و پيوسته. (4)، (5)