آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در مورد«ضالّ» و«گمراهی» که خداوند در آیه 7 سوره ضحی به پیامبر(ص) نسبت داده، تفاسیری وارد شده از جمله: 1- با توجّه به آیه قبل و بعد از آن، اشاره به این است که تو در دوران کودکی و جوانی [کراراً] گم شدى و جانت به خطر افتاد و خداوند در تمام این موارد تو را هدایت فرمود و به آغوش پر مهر جد یا عمویت باز گرداند. 2- منظور از ضلالت و هدایت همان نا آگاهى و آگاهى نسبت به اسرار نبوّت و قوانین اسلام و معارف قرآن است. 3- منظور از«ضالّ» در این جا گم شده بودن از نظر شخصیت در میان قوم و جمعیت خویش است. 

خداوند در سوره ضحی می فرماید: «اَلَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فَأَوى * وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدى * وَ وَجَدَکَ عَائِلا فَاَغْنى»؛ (آیا او تو را یتیم نیافت و پناه داد * و تو را گمشده یافت و هدایت کرد، * و تو را نیازمند یافت و بى نیاز نمود؟!).(1)
در تفسیر این آیه و بیان محتواى آن، مفسّران بیانات گوناگونى دارند. افراد کمى آیه را به معناى گمراهى و کفر تفسیر کرده اند، و حتّى بعضى از مفسّران ناآگاه و بى خبر از دلایل عصمت گفته اند که: پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) چهل سال به آیین قوم خود (آیین بت پرستى) بود تا این که از سوى خداوند هدایت شد. ولى تمام مفسّران شیعه و جمهور مفسّران اهل سنّت ـ همان گونه که فخر رازى اعتراف کرده است ـ این تفسیر را براى آیه نپذیرفته اند، و جملگى اتفاق بر این دارند که پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) یک لحظه در تمام عمرش کفر نورزید و مشرک نبود. این مفسّران در تفسیر آیه بیانات متعدّدى دارند، و تفسیرهاى زیادى ذکر کرده اند که بالغ بر بیست تفسیر مى شود که فخر رازى ذیل آیه مورد بحث همه را جمع آورى کرده است. آنچه از میان آنها قابل توجّه است، و با محتواى آیه و سایر آیات قرآن مجید سازگار مى باشد چند تفسیر زیر است:
1- با توجّه به آیه قبل و بعد از آن که اشاره به دوران کودکى و جوانى پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى کند، و اشاره به این است که تو در آن دوران [کراراً] گم شدى و جانت به خطر افتاد ـ یک بار مادر رضاعى تو حلیمه سعدیه بعد از پایان دوران شیرخوارى، تو را به مکّه مى آورد تا به عبدالمطلب دهد در وسط راه در میان درّه ها گم شدى، و بار دوم در درّه هاى مکّه آن گاه که در حمایت عبدالمطلب بودى و مرتبه سوم در آن هنگام که با عمویت ابوطالب در قافله اى به سوى شام مى رفتى و در یک شب تاریک و ظلمانى راه را گم کردى و گم شدى ـ خداوند در تمام این موارد تو را هدایت فرمود و به آغوش پر مهر جد یا عمویت باز گرداند. شاهد این که در آیه قبل از آن اشاره به مسأله یتیمى پیامبر (صلى الله علیه وآله) شده است، و آیه بعد از آن اشاره به فقر مادّى آن حضرت است، ضلالت و هدایتى که در وسط این دو واقع شده نیز همان هدایت و ضلالت مادّى و جسمانى است، در غیر این صورت قرار گرفتن هدایت معنوى در میان این دو امر مادّى چندان مناسب به نظر نمى رسد (دقّت کنید).
2- منظور از ضلالت و هدایت همان ناآگاهى و آگاهى نسبت به اسرار نبوّت و قوانین اسلام و معارف قرآن است؛ یعنى تو هرگز از این امور آگاه نبودى؛ خدا بود که این نور را در قلب تو افکند تا به وسیله آن انسان ها را هدایت کنى.
شاهد این سخن آیات دیگرى از قرآن است، از جمله آیه 52 سوره شورى که مى گوید:
«وَ کَذالِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»؛ (تو پیش از این نمى دانستى کتاب و ایمان چیست؛ [و از محتواى قرآن آگاه نبودى] ولى ما آن را نورى قرار دادیم که بوسیله آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت مى کنیم؛ و به یقین تو به سوى راه راست هدایت مى کنى). تعبیر «نَهْدِى بِه مَنْ نَّشاءُ مِنْ عِبَادِنَا» در این آیه نشان مى دهد که منظور از هدایت در اینجا همان هدایت به اسلام است.
3- منظور از «ضالّ» در این جا گم شده بودن از نظر شخصیت در میان قوم و جمعیت خویش است» چنان که در حدیثى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ»، اَىْ ضالَّةً فِى قَوْم لاَ یَعْرِفُونَ فَضْلَکَ فَهَدَاهُمْ اِلَیْکَ»؛ (خداوند تو را گم شده و ناشناخته در میان قومى یافت که مقام فضل تو را نمى دانستند، و او آنان را به سوى تو هدایت کرد).(2) همین معنا به تعبیر دیگرى در تفسیر نورالثّقلین از عیون اخبار الرضا(علیه السلام) آمده است.(3) اطلاق واژه «ضّال» و «ضالة» بر این معنا معمول است، چنانکه در حدیثى از حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام) آمده است: «اَلْحِکْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ»؛ (دانش گمشده انسان با ایمان است).(4) به این ترتیب آیه داراى چند تفسیر زنده است که با مقام عصمت منافات ندارد.(5)