آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

آیات ابتدائی سوره عنکبوت بیانگر فشارهائى است که بر مؤمنان صدر اسلام، از ناحیه دشمنان، و حتى گاه از ناحیه پدران و مادران مشرک آنها، وارد مى شد و آنها را تشویق به استقامت و پایمردى در برابر موج فشار دشمن مى کند. 

در آیات ابتدائی سوره «عنکبوت» می خوانیم: «الم * أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لایُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ...»؛ (الم * آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم» به حال خود رها مى شوند و آزمایش نخواهند شد؟! * ما کسانى را که پیش از آنان بودند آزمودیم؛ باید علم خدا درباره کسانى که راست مى گویند و کسانى که دروغ مى گویند تحقق یابد...).
شأن نزول:
بعضى از مفسران روایتى نقل کرده اند که بر طبق آن «یازده آیه» آغاز این سوره که در «مدینه» نازل شده، در مورد مسلمانانى است که در «مکّه» بودند، اظهار اسلام مى کردند اما حاضر به هجرت به «مدینه» نبودند، آنها نامه اى از برادران خود در «مدینه» دریافت داشتند که در آن تصریح شده بود: «خدا اقرار به ایمان را از شما نمى پذیرد مگر این که: هجرت کنید، و به سوى ما بیائید» به این جهت آنها تصمیم به هجرت گرفتند و از «مکّه» خارج شدند، جمعى از مشرکان به تعقیب آنان پرداختند و با آنان پیکار کردند، بعضى کشته شدند و بعضى نجات یافتند (و احتمالاً بعضى نیز تسلیم شده به مکّه بازگشتند).(1)
بعضى دیگر، «آیه دوم» را در مورد «عمار یاسر» و جمعى دیگر از مسلمانان نخستین مى دانند که ایمان آوردند و سخت تحت شکنجه دشمنان واقع شدند.(2)
بعضى گفته اند: «آیه هشتم»(3) در مورد اسلام آوردن «سعد بن ابى وقاص» نازل شده.
ولى، بررسى خود این آیات، نشان مى دهد: هیچ دلیلى، بر مسأله ارتباط این آیات با هجرت، نیست، تنها بیانگر فشارهائى است که بر مؤمنان در آن زمان، از ناحیه دشمنان، و حتى گاه از ناحیه پدران و مادران مشرک آنها، وارد مى شد.
این آیات، مسلمانان را تشویق به استقامت و پایمردى در برابر موج فشار دشمن مى کند، و اگر سخن از «جهاد» به میان آورده (در آیه 5) نیز ظاهراً جهاد در همین زمینه است، نه جهاد مسلحانه دسته جمعى و گروهى، که دستور آن در «مدینه» نازل شد.
و نیز اگر سخن از منافقان مى گوید، ممکن است اشاره به گروه سست ایمانى باشد که احیاناً در «مکّه» در لابلاى مسلمانان وجود داشتند، گاه با مسلمانان همراه بودند و گاه با مشرکان، کفه هر کدام سنگین تر مى شد، به سوى او مى چرخیدند!
به هر حال، پیوستگى و انسجام آیات این سوره، ایجاب مى کند که همه آنها را «مکّى» بدانیم، و روایات بالا که خود با یکدیگر انسجام ندارند، نمى توانند این بهم پیوستگى را بر هم زنند.(4)