آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند در قرآن می فرماید: «بگو اى پیامبر: به فضل پروردگار و به رحمت بى پایان او و این کتاب بزرگ آسمانى که جامع همه نعمت ها است باید خشنود شوند». مفسران در معنی «فضل» و «رحمت» قائل به تفاوت هایی هستند؛ برخی فضل را نعمت ظاهرى و رحمت را نعمت باطني می دانند. از سویی فضل آغاز نعمت است، مانند؛ «نبوت» ولی رحمت دوام نعمت است، مانند؛ «ولايت ائمه(ع)». فضل نعمت عام پروردگار است و رحمت مختص به مومنين است. البته ملاحضه می کنید که غالب اين معانى با هم تضادى ندارند.

در آیه 58 سوره «یونس» مى خوانیم: «قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُو»؛ (بگو اى پیامبر: این مردم به فضل پروردگار و به رحمت بى پایان او و این کتاب بزرگ آسمانى که جامع همه نعمت ها است باید خشنود شوند). در این که میان «فضل» و «رحمت»، که در آیه فوق به آن اشاره شده است چه تفاوتى است؟ در میان مفسران گفتگو بسیار است:
الف ـ بعضى فضل الهى را اشاره به نعمت هاى ظاهرى، و رحمت را اشاره به نعمت هاى باطنى دانسته اند. و یا به تعبیر دیگر: یکى نعمت مادّى، و دیگرى نعمت معنوى را مى گوید - کراراً در آیات قرآن جمله «لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِـهِ» ،«ابْتَغُو» و «بتغائکم» و تعبیراتى شبیه به آن، به معنى تحصیل روزى و درآمد مادّى آمده است-.(1)
ب ـ بعضى دیگر گفته اند: فضل الهى آغاز نعمت، و رحمت او دوام نعمت است. البته با توجه به این که فضل به معنى بخشیدن نعمت مى باشد، و با توجه به این که ذکر رحمت پس از آن، باید چیزى اضافه بر آن بوده باشد، تفسیر فوق قابل درک است. و این که: در روایت متعددى مى خوانیم: منظور از فضل الهى وجود پیامبر(صلى الله علیه وآله) و نعمت نبوت، و منظور از رحمت پروردگار، وجود على(علیه السلام) و نعمت ولایت است نیز، شاید اشاره به همین تفسیر باشد؛ زیرا پیامبر(صلى الله علیه وآله) سرآغاز اسلام بود، و على(علیه السلام) سبب بقاء و ادامه حیات آن شد - یکى علت محدثه و ایجادکننده، و دیگرى مبقیه و بقادهنده-.(2) بعضى دیگر احتمال داده اند: فضل اشاره به نعمت هاى بهشتى، و رحمت اشاره به آمرزش از گناه است.
ج ـ این احتمال نیز داده شده که فضل، اشاره به نعمت عام پروردگار به دوست و دشمن مى باشد، و رحمت با توجه به کلمه «لِلْمُؤْمِنِین» که در آیه قبل به صورت قید رحمت، ذکر شده، اشاره به رحمت ویژه او نسبت به افراد باایمان است. تفسیر دیگرى که براى این دو ذکر شده این است که: فضل پروردگار اشاره به مسأله ایمان، و رحمت اشاره به قرآن مجید است، که در آیه قبل از آن سخن گفته شد. البته غالب این معانى با هم تضادى ندارند و ممکن است همه در مفهوم جامع فضل و رحمت جمع باشد.(3)