آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

رحمانیت خدا اشاره به رحمت عام او دارد و شامل همه دشمنان و مومنان می شود؛ اما رحیم بودن نشانه رحمت خاص او، و اختصاص به مومنان دارد. این که در همه جای قرآن، رحمان به صورت مطلق و به صورت صیغه مبالغه آمده نشانه عمومیت آن است. اما رحیم، صفت مشبهه است و به صورت مقید آمده، که دلیل بر خاص بودن آن دارد. به علاوه رحمان از اسامی مختص خداست و در غیر او بکار نمی رود. اما رحیم علاوه بر خدا بر خلق هم گفته شده است.

مشهور در میان گروهى از مفسران این است که: صفت «رحمان»، اشاره به رحمت عام خدا است که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر، نیکوکار و بدکار مى باشد؛ زیرا «باران رحمت بى حسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بى دریغش همه جا کشیده» همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره مندند، و روزى خویش را از سفره گسترده نعمت هاى بى پایانش بر مى گیرند، این همان رحمت عام او است که پهنه هستى را در بر گرفته و همگان در دریاى آن غوطه ورند.
ولى «رحیم» اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع، صالح و فرمانبر است؛ زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح، شایستگى این را یافته اند که از رحمت، بخشش و احسان خاصى که آلودگان و تبهکاران از آن سهمى ندارند، بهره مند گردند.
تنها چیزى که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آن است که: «رحمان» در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آن است، در حالى که «رحیم» گاهى به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند: «وَ کانَ بِالْمُؤْمِنینَ رَحیماً»؛ (خداوند نسبت به مؤمنان رحیم است)، (1) و گاه به صورت مطلق مانند سوره «حمد».
در روایتى نیز از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «وَ اللّهُ إِلَهُ کُلِّ شَیْء، الرَّحْمنُ بِجَمِیعِ خَلْقِهِ، وَ الرَّحِیمُ بِالْمُؤْمِنِینَ خاصَّةً»؛ (خداوند معبود همه چیز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان، و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم است). (2) از سوئى دیگر «رحمان» را صیغه مبالغه دانسته اند که خود دلیل دیگرى بر عمومیت رحمت او است، و «رحیم» را صفت مشبهه که نشانه ثبات و دوام است و این ویژه مؤمنان مى باشد.
شاهد دیگر این که «رحمان» از اسماء مختص خداوند است و در مورد غیر او به کار نمى رود، در حالى که «رحیم» صفتى است که هم در مورد خدا و هم در مورد بندگان استعمال مى شود، چنان که درباره پیامبر(صلى الله علیه وآله) در قرآن مى خوانیم: «عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَئُوفٌ رَحیم»؛ (ناراحتى هاى شما بر پیامبر گران است، و نسبت به هدایت شما سخت علاقمند است، و نسبت به مؤمنان مهربان و رحیم مى باشد). (3)
لذا در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده: «اَلرَّحْمانُ إِسْمُ خاصٍّ، بِصِفَة عامَّة، وَ الرَّحِیْمُ إِسْمُ عامٍّ بِصِفَة خاصَّة»؛ (رحمان اسم خاص است اما صفت عام دارد [نامى است مخصوص خدا ولى مفهوم رحمتش همگان را در بر مى گیرد] ولى رحیم اسم عام است به صفت خاص)، (4) نامى است که بر خدا و خلق هر دو گفته مى شود اما اشاره به رحمت ویژه مؤمنان دارد.
با این همه، گاه مى بینیم «رحیم» نیز، به صورت یک وصف عام استعمال مى شود البته، هیچ مانعى ندارد تفاوتى که گفته شد در ریشه این دو لغت باشد، اما استثناهائى نیز در آن راه یابد.
در دعاى بسیار ارزنده و معروف امام حسین(علیه السلام) به نام دعاى «عرفه» مى خوانیم: «یا رَحْمانَ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ وَ رَحِیمَهُما»؛ (اى خدائى که رحمان دنیا و آخرت توئى و رحیم دنیا و آخرت نیز توئى!). (5)
سخن خود را در این بحث با حدیث پر معنى و گویائى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) پایان مى دهیم آنجا که فرمود: «إِنَّ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ مِأَةَ رَحْمَة، وَ إِنَّهُ أَنْزَلَ مِنْها واحِدَةً إِلَى الأَرْضِ فَقَسَمَها بَیْنَ خَلْقِهِ بِها یَتَعاطَفُونَ وَ یَتَراحَمُونَ، وَ أُخَرُ تِسْعَ وَ تِسْعِیْنَ لِنَفْسِهِ یَرْحَمُ بِها عِبادَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ»؛ (خداوند بزرگ صد باب رحمت دارد که یکى از آن را به زمین نازل کرده است، و در میان مخلوقاتش تقسیم نموده و تمام عواطف و محبتى که در میان مردم است از پرتو همان است، ولى نود و نه قسمت را براى خود نگاه داشته و در قیامت بندگانش را مشمول آن مى سازد). (6)، (7)