آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در سوره زلزله با تعبیر: «لیروا أعمالهم» به مشاهده اعمال در روز قیامت اشاره شده، به این معنی که «جزاى اعمال» را مى بینند، یا «نامه اعمال» را مشاهده مى کنند، یا «شهود باطنی به اعمال» پیدا می کنند، و یا اعمال انسان به صورت هاى مناسبى مجسم مى گردد و «خود عمل» را مشاهده می کنند. البته معنی اخیر با ظاهر آیه موافق تر است و در آیات بعد نیز تاکید شده که: حتى اگر سر سوزنى کار نیک یا بد باشد، در برابر صاحب آن مجسم مى شود و آن را مشاهده مى کند.

پاسخ این سؤال در آیات 6ـ8 سوره «زلزله» آمده، نخست مى فرماید: «یَوْمَئِذ یَصْدُرُ النّاسُ أَشْتاتاً لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ»؛ (در آن روز، مردم به صورت گروه هاى پراکنده [از قبرها] خارج مى شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود!).
منظور از جمله «لِیُرَوا أَعْمالَهُمْ»؛ (تا اعمالشان را به آنها نشان دهند) مشاهده جزاى اعمال است.
یا مشاهده نامه اعمال، که هر نیک و بدى در آن ثبت است.
یا مشاهده باطنى، به معنى معرفت و شناخت چگونگى اعمالشان است.
و یا به معنى «تجسم اعمال» و مشاهده خود اعمال است.
تفسیر اخیر با ظاهر آیه از همه موافق تر است و این آیه، یکى از روشن ترین آیات بر مسأله تجسم اعمال محسوب مى شود، که در آن روز اعمال آدمى به صورت هاى مناسبى تجسم مى یابد و در برابر او حضور پیدا مى کند و همنشینى با آن مایه نشاط یا رنج و بلا است.
پس از آن، به سرانجامِ کارِ هر یک از این دو گروه مؤمن و کافر، نیکوکار و بدکار، اشاره کرده، و مى فرماید: (پس کسى که به اندازه سنگینى ذره اى کار خیر انجام داده آن را مى بیند)؛ «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ».
(و هر کس به اندازه سنگینى ذره اى کار بد کرده آن را مى بیند!)؛ «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرّاً یَرَهُ».
باز در اینجا تفسیرهاى مختلفى ذکر شده که، آیا جزاى اعمال را مى بیند؟ یا نامه اعمال را مشاهده مى کند؟ و یا خود عمل را؟.
ظاهر این آیات نیز تأکید مجددى است بر مسأله «تجسم اعمال» و مشاهده خود عمل، اعم از نیک و بد در روز قیامت، که حتى اگر سر سوزنى کار نیک یا بد باشد، در برابر صاحب آن مجسم مى شود و آن را مشاهده مى کند.
«مثقال» در لغت، هم به معنى ثقل و سنگینى آمده و هم ترازوئى که با آن سنگینى اشیاء را مى سنجند، و در اینجا به همان معنى اول است.
براى «ذرّة» نیز در لغت و کلمات مفسران، تفسیرهاى گوناگونى ذکر شده است: گاه به معنى مورچه کوچک، گاه گرد و غبارى که وقتى دست را بر زمین بگذاریم و برداریم به آن مى چسبد، و گاه به معنى ذرات بسیار کوچک غبار که در فضا معلق است و به هنگامى که آفتاب از روزنه اى به اطاق تاریک مى تابد آشکار مى گردد، تفسیر شده است.
مى دانیم: امروز کلمه «ذرّه» را به «اتم» نیز اطلاق مى کنند و «بمب اتمى» را «اَلْقُنْبُلَةُ الذَّرِّیَّة» مى گویند، «اتم» به قدرى کوچک است که نه با چشم عادى، و نه با دقیق ترین میکروسکوپ ها قابل مشاهده نیست، و تنها آثار آن را مشاهده مى کنند، و حجم و وزن آن با محاسبات علمى قابل سنجش است، و به قدرى کوچک است که چند میلیون واحد آن، روى نوک سوزنى جاى مى گیرد!
مفهوم ذره هر چه باشد، منظور در اینجا کوچک ترین وزن ها است.
به هر حال، این آیه از آیاتى است که پشت را مى لرزاند و نشان مى دهد: حسابرسى خداوند در آن روز، فوق العاده دقیق و حساس است، و ترازوهاى سنجش عمل در قیامت، آن قدر ظریف است که حتى کوچک ترین اعمال انسانى را وزن مى کنند و به حساب مى آورند.(1)