آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

به تصريح ادله، حجاب قبل از آمدن اسلام، در ميان زنانِ عرب وجود داشته؛ اما به خاطر كامل نبودن، اسلام به آن ورود پيدا كرد و در دو سوره قرآن، احكام مورد نياز را صادر نمود. در سوره احزاب با خطاب قرار دادن زنان پيامبر(ص) و در سوره نور با خطاب قرار دادن همه زنان مؤمنه احكام حجاب را به كامل ترين شكل ممكن تبيين نمود. خداوند در آخرين آيه حجاب چنين فرموده است: «و به زنان با ايمان بگو چشم هاى خود را [از نگاه هوس آلود] فرو گيرند، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را - جز آن مقدار كه نمايان است - آشكار ننمايند و [اطراف] روسری هاى خود را بر سينه خود افكنند [تا گردن و سينه نیز با آن پوشانده شود]، و زينت خود را آشكار نسازند...».

یکی از سؤالاتی که ممکن است راجع به تشریع حکم حجاب از سوی اسلام به ذهن برسد، این است که پیش از آن، پوشش زنان چه وضعیتی داشت و دین اسلام در قبال آن چه موضعی اتخاذ کرد؟ پیش از طرح اصل پاسخ، نکاتی مقدماتی را ارائه می کنیم:

حجاب در فرهنگ اصطلاحات اسلامی

واژه حجاب به معنای پوشش، اصطلاحی است جديد که بیشتر در عصر ما پیدا شده است. آنچه در صدر اسلام و در فقه اسلامي و اصطلاح فقها به کار رفته واژه «ستر» است که به معنای پوشش است.(1)

وضعیت پوشش زنان در جامعه عرب پیش از اسلام
زنان عرب، قبل از بيانِ حكم اسلام نسبت به حجاب، داراي پوشش بودند و بخش اعظمی از بدن خود را مي پوشاندند. حجابِ آنان به اين شكل بود كه دنباله مقنعه خود را به پشت گوش هاى خود مى انداختند؛ اما اين شكل پوشش باعث مي شد تا گلو و بنا گوش آنها آشكار شود. مرحوم کلینی در این باره می نویسد: «زنان سراندازهای خود را از پشت گوش های شان می آویختند».(2)

البته این مسئله عمومی نبود چرا که برخی زنان و بخصوص همسران مردان بزرگ و نامدار این نوع پوشش را نیز رعایت کرده سر و گردن خود را نیز می پوشاندند. دراین باره گزارشی بدین مضمون در دست است که: «عایشه دختر عبدالرحمن در حالی که روسری نازکی بر سر داشت نزد عایشه آمد. عایشه نیز آن را پاره و به جایش روسری ضخیمی را به او داد».(3) این گزارش به خوبی حکایت از آن دارد که زنان عرب پیش از نزول آیات حجاب و واجب شدن پوشش بر زنان، سعی در پوشاندن خویش از چشم مردان داشتند.

علاوه بر روسری استفاده از «نقاب» نیز امری رایج در میان زنان شبه جزیره بوده است. گزارش های بر جای مانده حکایت از آن دارد که استفاده از این وسیله نیز برای پوشش صورت از جوانان هوسران و مردان بوده است.(4)

«ابن سعد» در كتاب «الطبقات الكبری» آورده است كه: در شهر مكّه دختران نابالغ همين كه به سن بلوغ مي رسيدند به «دار الندوه» - مكاني برای شور و مشورت در امور اجتماعی - می رفتند و لباس هاي كودكی خود را در می آوردند و به جای آن، لباس هاي بلندي بر تن می كردند. اين لباسها بيشترِ بدن آنها را می پوشاند و آنان از اين طريق، بالغ شدنِ خودشان را به همگان اعلام می كردند.(5) زنان عرب علاوه بر روسری از نقاب نيز استفاده مي كردند تا به اين وسيله خود را از چشم مردان بپوشانند.(6)

در «تفسیر نمونه» چنین آمده است: «در آن موقع زنان حجاب درستى نداشتند، و دنباله روسری هاى خود را به پشت سر مي ‏انداختند به طورى كه گلو و قسمتى از سينه و گردنبند و گوشواره ‏هاى آنها نمايان بود».(7)

«شهيد مطهری» نيز در اين باره نوشته است: «زنان عرب معمولا پيراهن هايى مي پوشيدند كه گريبان هايشان باز بود، دور گردن و سينه را نمي پوشانيد. روسری هايى هم كه روى سر خود می انداختند از پشت سر می آويختند [همان طورى كه الآن بين مردانِ عرب متداول است]، قهراً گوشها و بناگوشها و گوشواره ‏ها و جلو سينه و گردن نمايان مي شد».(8)

زمان نزول آیات حجاب

با اينكه آیات مربوط به پوشش و حجاب در دو سوره احزاب و نور آمده؛ اما به طور مشخص و دقيق، سال نزول آیات مربوط به پوشش و حجاب، در کتب تفسیر و تاریخ ثبت نشده است؛ ولى آنچه كه مي توان گفت اين است كه چون سوره احزاب از نظر ترتیب نزول قبل از سوره نور و بعد از سوره آل عمران قرار دارد و از طرف دیگر بر طبق نقل «تفسیر نمونه»(9)، سوره آل عمران در بین سال هاى دوم و سوم هجری نازل شده، مي توان حدس زد که سوره احزاب در سال هاى چهارم و پنجم هجری نازل گردیده و سوره نور هم بعد از اين نازل گشته است.

رویکردهای تشریع احکام اسلامی

احكام در اسلام از يك منظر بر دو قسم است:

اول: احكام تأسيسي: احكامى است كه مسبوق به سابقه اى نيست و از سوى شارع مقدّس اسلام تأسيس شده است؛ مانند غالب احكام عبادات و بسيارى از احكام مربوط به حلال و حرام. مثلًا در شرع اسلام انواعى از گوشت ها تحريم شده و انواعى حلال معرفى شده است و همچنين درباره مشروبات و امثال آن كه مسبوق به سابقه اى نبوده است. البتّه نبايد فراموش كرد احكامى كه در شرايع سابق بوده و اسلام آن را با تغييراتى پذيرفته، همچون نماز و روزه و بعضى عبادات ديگر، آنها نيز جزء احكام تأسيسى محسوب مي شوند.(10) از ديگر احكام تأسيسی می توان به حرمت ورود مشرکان به مسجد الحرام(11)، تعیین کعبه به عنوان قبله(12)، ممنوعیت ربا و... اشاره كرد.

دوم: احكام امضائي: احكامى است كه در ميان عُقلا و اهل عرف وجود داشته و آنجا كه موافق مصالحى بوده است اسلام و ساير اديان آسمانى آن را پذيرفته اند؛ مانند خريد و فروش، اجاره، هبه، وصيت، صلح و حتّى نكاح و طلاق. بعضى نكاح و طلاق را به جهت تغييرات فراوانى كه از سوى شريعت اسلام در آن صورت گرفته، شبيه عبادات؛ بلكه جزء آن شمرده اند؛ ولى به يقين جزء عبادات نيست و اصل و اساس آن جزء امور عقلائيّه اى است كه اسلام آن را پذيرفته است، هر چند قيود و شرايط زيادى بر آن افزوده، و در آنجا كه اسلام آن را فاقد مصلحت می دانسته، نفى و ردع كرده است؛ مانند مسئله رباخوارى كه از قديم الايام تا به امروز در ميان بسيارى از عقلاى اهل عرف، جارى و سارى بوده و اسلام شديداً آن را نفى كرده است.(13)

در اين ميان حكم حجاب را بايستی از احكام تأسيسی برشمرد كه گرچه قبل از اسلام وجود داشته است؛ اما اسلام با صدور دستوراتی، حد و حدود ستر و حجاب را به سر حد كمال خود رسانده است.

روند تشریع حکم حجاب در جامعه نوپای اسلامی

با توجه به نكات مطرح شده در پاسخ به سؤال اصلی بیان شده در صدر بحث، چنين بايد گفت: از آغاز بعثت تا يكيی دو سال پس از هجرت، حجاب زنان عرب، به همان شكلی كه وجود داشت باقي بود و تغييري نكرده بود؛ اما در حدود سال دوم يا سوم با نزول سوره احزاب، خداوند ابتدا به سراغ زنان پيامبر می رود و آنان را در بيش از ده آيه مورد خطاب خود قرار مي دهد و دستوراتي صادر می نمايد كه تنها بخشی از آنها مربوط به حجاب و پوشش است(14)؛ البته بناي اسلام بر اين بوده كه در احكام و دستورات، اول به سراغ نزديكانِ پيامبر(صلی الله عليه و آله) برود تا مسلمانان راحت تر احكام اسلام را بپذيرند و به آنها عمل نمايند. اين مسئله مسبوق به سابقه بوده و نمونه عيني آن را مي توان در دستور قرآن(15) راجع به دعوت از خويشان براي پذيرش اصل اسلام مشاهده كرد كه در تاريخ اسلام به داستان «يوم الدار» معروف شده است.

در اينجا نيز خداوند به سراغ زنان پيامبر(صلی الله علیه وآله) رفته و چند حكم نسبت به آنان بيان مي فرمايد: در اولين حكم به زنان پيامبر(ص) چنين دستور مي دهد: «يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً»(16)؛ (اى همسران پيامبر! شما همچون يكى از زنان معمولى نيستيد اگر تقوا پيشه كنيد پس به گونه اى هوس انگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع كنند، و سخن شايسته بگوييد!).

در آيه بعد چنين دستور مي دهد: «وَ قَرْنَ في‏ بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبَرُّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولَى‏...»(17)؛ (و در خانه‏ هاى خود بمانيد، و همچون دوران جاهليّتِ نخستين [در ميان مردم] ظاهر نشويد...).

در آيه ديگر از همين سوره مي فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا... وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ...»(18)؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد!... و هنگامى كه چيزى از وسايل زندگى را [به عنوان عاريت] از آنان [همسران پيامبر] می خواهيد از پشت پرده بخواهيد، اين كار براى پاكى دل هاى شما و آنها بهتر است!...).

در آيه ديگر از همين سوره تنها زنان پيامبر(صلی الله علیه وآله) را خطاب قرار نمي دهد و علاوه بر آنها از دختران پيامبر(ص) و زنان مؤمنان نيز ياد كرده و همه سه گروه نامبرده را خطاب قرار مي دهد و مي فرمايد: «يَا أَيُّهَا النَّبىِ‏ُّ قُلْ لّأَزْوَاجِكَ وَ بَنَاتِكَ وَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيهِنَّ مِن جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنىَ أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَ كاَنَ اللهُ غَفُوراً رَّحِيماً»(19)؛ (اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلباب ها [روسري هاى بلند] خود را بر خويش فرو افكنند، اين كار براى اينكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است [و اگر تاكنون خطا و كوتاهى از آنها سر زده توبه كنند] خداوند همواره آمرزنده رحيم است‏).

بخشی دیگر از احکام اسلام راجع به حجاب و پوشش زنان، در سوره نور بیان شد. خداوند در اين سوره نسبت به حادثه اي كه براي يكي از انصار اتفاق افتاده واكنش نشان می دهد. در اين حادثه: «جوانى از انصار در مسير خود با زنى روبرو شد - و در آن روز زنان، مقنعه خود را در پشت گوش ها قرار مي دادند - [و طبعا گردن و مقدارى از سينه آنها نمايان مي شد] چهره آن زن نظر آن جوان را به خود جلب كرد و چشم خود را به او دوخت هنگامى كه زن گذشت جوان هم چنان با چشمان خود او را بدرقه مي كرد؛ در حالى كه راه خود را ادامه مي داد تا اينكه وارد كوچه تنگى شد و باز هم چنان به پشت سر خود نگاه می كرد ناگهان صورتش به ديوار خورد و تيزى استخوان يا قطعه شيشه اي كه در ديوار بود صورتش را شكافت! هنگامى كه زن گذشت جوان به خود آمد و ديد خون از صورتش جارى است و به لباس و سينه اش ريخته! [سخت ناراحت شد] با خود گفت: به خدا سوگند من خدمت پيامبر مي روم و اين ماجرا را بازگو مي كنم.

هنگامى كه چشم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او افتاد فرمود: چه شده است؟ و جوان ماجرا را نقل كرد، در اين هنگام جبرئيل _ پيك وحى خدا _ نازل شد و آيه ذیل را آورد: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‏ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ...»(20)؛ (و به زنان با ايمان بگو چشم هاى خود را [از نگاه هوس آلود] فرو گيرند، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را - جز آن مقدار كه نمايان است - آشكار ننمايند و [اطراف] روسري هاى خود را بر سينه خود افكنند [تا گردن و سينه نیز با آن پوشانده شود]، و زينت خود را آشكار نسازند...).(21)

بر اساس این آیه، زنانِ مسلمان از آن پس موظف شدند تا اطراف روسری خود را به گریبان ها بیندازند تا این مواضع نیز مستور باشد. «ابن عباس» در تفسير آيه بالا گفته است: «تُغْطِي شَعْرَهَا وَ صَدْرَهَا وَ تَرَائِبَهَا وَ سَوَالِفِهَا»(22)؛ (زن، بايستی مو و سينه و گلو و قسمت هاى پيشين خود را بپوشاند).

در بيان واکنش جامعه زنان مدینه به نزول آیات حجاب ذكر اين حديث قابل توجه است. ناقل اين حديث عايشه دختر ابوبکر است: «من برتر از زنان انصار ندیدم، همین که این آیه [آيه 31 سوره نور] نازل شد هر یک از آنها برای خود خمار تهیه کرد [خمار نوعی روسری بلند است] و خود را با آن می پوشیدند به گونه ای که گویا کلاغ روی سرشان نشسته است».(23)

در ميان دستوراتي كه اسلام برای حجاب زنان صادر فرموده است، تنها يك مورد استثناء شده و آن هم مربوط است به زنان پير و سالخورده، آنجا كه مي فرمايد: «وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتي‏ لَا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللهُ سَميعٌ عَليمٌ»(24)؛ (و زنان از كارافتاده اي كه اميد به ازدواج ندارند، گناهى بر آنان نيست كه لباس هاى [رويين] خود را بر زمين بگذارند، به شرط اينكه در برابر مردم خودآرايى نكنند و اگر خود را بپوشانند براى آنان بهتر است و خداوند شنوا و داناست).

در پايان ذكر اين نكته خالی از لطف نيست كه دستورات اسلام درباره حجاب منحصر به زنان نيست و علاوه بر آنها، مردان نيز مشمول اين احكام هستند و تنها تفاوت هائي جزئي در احكام آنها وجود دارد. از جمله احكام مربوط به مردان در اين آيه آمده است: «قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَٰلِكَ أَزْكَىٰ لَهُمْ إِنَّ اللهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ»(25)؛ (به مؤمنان بگو چشم هاى خود را [از نگاه به نامحرمان] فرو گيرند، و عفاف خود را حفظ كنند اين براى آنان پاكيزه ‏تر است. خداوند از آنچه انجام مي دهيد آگاه است). البته احكام مربوط به مردان نيازمند مقاله اي مستقل است و در اين مقال نمي گنجد.