آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مطالعه تاریخ پوشش اقوام گذشته نشان می دهد که پوشیدن لباس برای پرهیز از زشتی برهنگی نقش مهمی برای آنها داشته است. برای نمونه در ایران باستان همواره در میان تمامی اقوام، پوشیدن لباس بلند و گشاد برای زنان مرسوم بود. زنان حوزه مدیترانه و یونان و آسیای صغیر نیز حداقل هنگام خروج از منازل و حضور در بازارها، صورت های شان را می پوشاندند. در انگلستان موهای زنان در زیر روسری هایی از جنس کتان مخفی می شد و جامه های بلند و جوراب های ضخیم، ساق زنان را می پوشاند. در اسپانیا زنان از کالسکه های دربسته برای تردد استفاده می کردند و روی شلوارهای شان نیز بعضا دامن هایی پرچین به تن می کردند. در فرانسه موها اغلب در کیسه ای ابریشمی پنهان می شد و هنگام سوارکاری یا پیاده روی، علاوه بر استفاده از شلوارهای کتان، بر چهره ماسک هم کشیده می شد.

مقدمه:
کاوش های تاریخی و متون به جا مانده از اعصار گذشته ثابت می کند که بشر همیشه از نوعی پوشش برای پوشاندن اعضای بدن خود استفاده می کرده است. خداوند متعال در آیه 22 سوره اعراف، اینگونه موهبت پوشش را به بشر یادآور می شود که: «يا بَني‏ آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُواری سَوْآتِكُمْ وَ ريشا»؛ (اى فرزندان آدم! لباسى براى شما فرستاديم كه زشتی های [برهنگی] شما را مى‏ پوشاند و مايه زينت شماست).

یافته های باستان شاناسی و هنری اعم از تندیس ها، نقاشی ها، نقوش ظروف و سکه ها و... نشان از استفاده دیرین بشر از پوشش و حجاب کامل دارند.(1) استفاده ای که صرفا به خاطر محافظت از سرما یا گرما نبوده و پرهیز از زشتی های برهنگی نیز نقش مهم و پررنگی در آن داشته است؛ چرا که در نواحی ای که دارای آب و هوای معتدل بوده اند نیز به انحای مختلف، مورد استفاده قرار می گرفته است. میزان پوشیدگی این لباس ها هم به حکم حیای درونی انسان ها، در لباس های زنانه، عموما بیشتر از تن پوش های مردانه بوده است. بررسی پوشش های برخی ملل و اقوام، این موضوع را روشن تر می کند.

عربستان پیش از اسلام
اعراب برای هر نوع پیش آمدی لباس خاصی بر تن می کردند. البته این نوع پوشش مختص قشر خاص و ثروتمندان بود. عامه مردم دستیابی به لباس برای شان ساده نبود؛ زیرا لباس نسبت به وضع اقتصادی شان گران قیمت بود. به همین دلیل پیکر خود را با لباس های کهنه و پوسیده و با هر آن چه که جسم را بپوشاند مستتر می کردند.(2) در شهر مکه دختران نابالغ به محض رسیدن به بلوغ با حضور در دارالندوه که مکانی برای تصمیم گیری های مهم و اعلان عمومی بود حضور یافته و در جمع همگان، لباس‌های ایام کودکی خود را کنار گذاشته و لباس های بلندی به تن می کردند که بیشتر بدن آنان را پوشیده نگاه دارد و بدین صورت بلوغ و تمایل به پوشیده شدن از مردان را به همگان اعلام می کردند.(3)

بنابراین می توان حدس زد که نوعی از حجاب برای زنان حتی پیش از بعثت نیز وجود داشته است، البته نه حجاب کامل. زنان عرب معمولا پیراهن هایى مى پوشیدند که گریبان های شان باز بود لذا دور گردن و سینه، در معرض دید بود. روسرى هایى که به سر مى انداختند قسمت هاى پایین آن را به پشت سر مى انداختند به طور طبیعى گوش ها و گوشواره ها و جلوى سینه و گردن نمایان بود. مرحوم کلینی در این باره می نویسد: «زنان سراندازهای خود را از پشت گوش های شان می آویختند».(4) البته این مسئله عمومی نبود چرا که برخی زنان و بخصوص همسران مردان بزرگ و نامدار این نوع پوشش را نیز رعایت کرده سر و گردن خود را نیز می پوشاندند. دراین باره گزارشی بدین مضمون در دست است که: «عایشه دختر عبدالرحمن در حالی که روسری نازکی بر سر داشت نزد عایشه آمد. عایشه نیز آن را پاره و به جایش روسری ضخیمی را به او داد».(5) علاوه بر روسری استفاده از نقاب نیز امری رایج در میان زنان شبه جزیره بوده است. گزارش های بر جای مانده حکایت از آن دارد که استفاده از این وسیله نیز برای پوشش صورت از جوانان هوسران و مردان بوده است.(6) این گزارشات به خوبی حکایت از آن دارد که زنان عرب پیش از نزول آیات حجاب و واجب شدن پوشش بر زنان، سعی در پوشاندن خویش از چشم مردان داشتند.

نتیجه مطالب فوق آن است که حجاب زنان در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) این گونه بوده است که تمام بدن آنان در پوشش بوده، همچنین روسرى به سر مى انداختند، امّا در برخی موارد مقدارى از سینه و گردن آنان و جاهایى که محل زینت و موجب تحریک شهوت مردان است باز بود و همین امر نیز سبب نزول آیات حجاب مانند آیه 31 سوره نور شد: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ...»؛ (و به زنان با ايمان بگو چشم هاى خود را [از نگاه هوس ‏آلود] فرو گيرند، و دامان خويش را حفظ كنند، و زينت خود را جز آن مقدار كه ظاهر است آشكار ننمايند، و [اطراف] روسرى‏ هاى خود را بر سينه خود افكنند [تا گردن و سينه با آن پوشانده شود]). «خُمر» در اصل به معنى پوشش است ولى معمولا به چيزى گفته مى‏شود كه زنان با آن سر خود را مى پوشانند. «جيوب» نیز جمع «جيب» به معناى يقه پيراهن است كه از آن تعبير به گريبان مى شود و گاه به قسمت بالاى سينه به تناسب مجاورت با آن نيز اطلاق مى گردد. از اين جمله استفاده مى شود كه زنان قبل از نزول آيه، دامنه روسرى خود را به شانه ها يا پشت سر مى افكندند، به طورى كه گردن و كمى از سينه آنها نمايان مى شد. قرآن دستور مى دهد روسرى خود را بر گريبان خود بيافكنند تا هم گردن و هم آن قسمت از سينه كه بيرون است مستور گردد.(7)

ایران پیش از ورود اسلام
زن ایرانی همواره در تاریخ اساطیری خود دارای پوشش و حجاب بوده و آن را در شمار وظایف‌ خود می دانسته است. شاهنامه فردوسی به عنوان یکی از اصیل ترین مـنابع مـستند تاریخ ایـران، نشانه هایی از پوشش و حجاب برای زنان ارائه می دهد. به طور‌ کلی‌ در‌ تمامی مواردی کـه از زنان در شاهنامه نام برده شده، سخن از پوشیدگی، اصالت، پاکی، راستی و نمونه کامل زنـانگی آنان است‌. زنان‌ شاهنامه‌ تـا زمانی که در این‌ مسیر گام بردارند‌، مورد‌ توجه و تقدیس حکیم طوس و جامعه ایرانی هستند، اگر نه منفور و طرد شده اند. در شاهنامه زن خوب و پاک، تقدیس شده و زن‌ بد، بی حیا‌، بی شرم و بی نزاکت‌ و پرده در، مورد نکوهش قرار گرفته است.(8)

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که رعایت این پوشیدگی فقط مختص به محیط های شهری متمدن تر نبوده تا آنجا که در فرهنگ‌ پوشـشی ایـل نشینان نیز نه تنها زنان به حـفظ حجاب و پوشیدن لباس‌های بلند مـلزم بوده اند، بلکه مـردان نیز البسه گشاد و ساتر بـه تـن می کردند و حتی بی کلاهی را نیز - که خود کنایه‌ از‌ سربستگی و پیوستگی و در پرده بودن است - برای مردان عیب و عـار مـی شمردند.(9)

در اشاره ای تاریخی به پوشش زنان در مهم ترین دوره های تاریخی این برهه زمانی، بر اساس یافته های باستان شناسی می توان گفت که در دوره عیلامی ها جامه های زنان تا قوزک پا می رسید.(10) در دوران مادها و پارس ها جامه ها بلند و فراخ و چین دار بودند و حتی قسمتی از لباس های زنان عقب سر را می پوشاند.(11) در دوره هخامنشیان، پوششی بلند شبیه به چادر(12) و حتی بعضا نقاب(13) مورد استفاده برخی زنان و اشراف جامعه بوده. در دوران ساسانیان نیز لباس های زنان پیراهن هایی یکدست و بلند بود.(14)

بین النهرین
سومریان قومی ساکن در میان رود دجله و فرات بودند و پیشینه آنها به 2500 الی 4000 سال پیش از میلاد مسیح می رسد. در این دوره تاریخی زنان روپوشی از روی شـانه چـپ بر‌ بدن‌ خود‌ می انداختند و مردان پوشش خود را‌ به‌ کمر‌ می بستند و نیمه بـالاتنه شان بـرهنه بـود. ولی با پیشرفت تمدّن، لباس هم بلندتر شد و به جایی رسید که زنان همه بدن خود‌ را‌ تا‌ گردن بـا آن می پوشانیدند.(15)

زنان مغولی
درباره جایگاه زنان در جامعه مغولی، پوشش آنان در مجامع عمومی یا کار و فعالیت های بیرون خانه، نفوذشان در سلسله مراتب قدرت، نگاه مردان جنجگو به آنان و... بحث های فراوانی می توان مطرح کرد اما تمرکز ما در اینجا بر پوشش آنان است. پوششی که حداقل بعداز ورود این قوم به سرزمین ایران و بر اساس ثبت گزارش هایی از آن - در قالب تصاویر ها و نگارگری های منقوش بر ظرف های سفالی و دیگر آثار دیگر - در موارد متعددی، بسیار بلند و دربرگیرنده اندام زنان مغولی به صورت کامل و حتی در مواردی همراه با روبنده بوده است.

در تصویری که مربوط به تشییع جنازه غازان خان، یکی از حاکمان مغولی است، حضور دو دسته از زنان چشمگیر است. در گوشه ای از این تصویر زنانی با سربندهایی بدون تزیین و مقنعه مانند و با روبندهایی که تنها بخش پایین صورت را می پوشاند، مشاهده می شوند. در گوشه ای دیگر از این تصویر، گروهی دیگر از زنان با سربندهای پارچه ای سفید و بدون روبند، در حال شیون به چشم می خورند. در تصویر دیگری که جشن جلوس یکی دیگر از حاکمان مغولی را بازتاب می دهد، خاتون مغولی و همسر اول شاه در کنار خان نمایش داده شده اند. در قسمتی از تصویر و در دو ردیف، 20 نفر از همسران شاه تصویر شده اند. دو نفر از خاتون ها، درست پشت سر خاتونی که بر تخت نشسته قرار گرفته اند و به نظر می رسد مقامی بالاتر از سایر خاتون هایی که پشت سر آنها قرار گرفته اند، داشته باشند. در پایین تخت نیز تعداد دیگری از همسران شاه به تصویر کشیده شده اند. این همسران، کلاه بلند و مخصوصی به سر دارند. در تصویری دیگر که دیوانی از دیوان های مغولی را نمایش می دهد، زنان و مردان شاعر در حال سراییدن شعر، با کلاه عمامه مانند نقاشی شده اند.(16)

یونان، حوزه مدیترانه و آسیای صغیر
زنـان يونـان، مانند ساير ملل و اقوام باستانی‌ پوشش‌ ويژه ای برای خود داشتند. آنها صورت‌ و اندام شان‌ را‌ تا روی پا می پوشاندند. نقش هايی‌ که از یونان باستان‌ بر جای مانده حکايت می کند کـه زنان سرشان را می پوشانند، ولی صورت های شان باز بوده است و وقتی‌ به‌ بازار‌ می رفتند، بر آنان واجب بود که صورت های شان را بپوشانند. علاوه بر آن سخن درباره واژه «حجاب»، در‌ لابه‌ لای کلمات قديمی ترين مؤلفين يونانی نيز به چـشم می خورد. حتي همسر پادشاه ايتاک با حجاب بوده است. در منطقه اسپارت نیز دختران، بعد‌ از ازدواج خود را از چشم مردان می پوشانند. حجاب در بين‌ زنان‌ آسيای‌ صغير هم وجود داشته است. در مقایسه با زنان یونانی، آنها از حجاب شـديدتری بـرخوردار بودند. به طوری‌ که‌ وقتی از خانه خارج می شدند، با چادری بلند، تمام بدن را تا روی پا‌ می پوشاندند‌.(17) در تاریخ یونان، از پوشیده بودن زنان و مردان با شالی بزرگ به ابعاد تقریبی 135 در 270 سانتیمتر به نام «هیماتیون» نیز یاد شده است.(18)

ويل دورانت، از يکي از تاريخ نويسان غربی، شواهد زيادی دال بر وجود‌ حجاب‌ در‌ بين زنان يونان باستان آورده است و در همین زمینه تصریح می کند که: «زنان فقط در صورتی می توانستند‌ خويشان‌ و دوستان خود را ملاقات کنند و در جشن های مذهبی و تماشاخانه ها حضور يابند‌ که‌ کاملا‌ در حجاب باشند».(19) از یکی از فلاسفه این دوران نقل شده است که نام یک زن پاک دامن را نیز چون شخص او باید در خانه پنهان داشت.(20)

امپراتوری بیزانس
محدوده جغرافیایی این امپراتوری اگرچه همپوشانی هایی با محدوده جغرافیایی پیشین دارد اما با ظهور و سیطره مسیحیت بر این خطه، در پوشش زنان و مردان، تغییرات مشهودی پدید آمد. در این دوران به دلیل نفوذ مسیحیت، بدن کاملا پوشیده می شد و مردان و زنان پیراهن های بلند با آستین هایی بلند می پوشیدند.(21) زنان روی پیراهن خود شال بلند بر دوش می کشیدند و گاهی از آن برای پوشاندن سرشان نیز استفاده می کردند.(22)

روم باستان و ایتالیا
در روم باستان و تا سال های اول ظهور مسیحیت، پارچه ای پشمین و بلند به ابعاد تقریبی 225 در 540 سانتیمتر برای پوشاندن بدن و پیچیده شدن دور آن استفاده می شد.(23) در قرون میانه اما یکی از پرکاربردترین لباس های ایتالیا برای زنان نوعی تونیک بود که تا روی پا می آمد. روی آن نیز پوشش ردامانندی قرار می گرفت که از روی شانه ها به جلو آمده با قلاب یا سنجاق سینه بزرگ بسته می شد.(24) در این دوران زنان، پوششی نیز برای سرشان داشتند که پارچه ای بود به شکل مستطیل یا نیم دایره که روی سر می انداختند و تا شانه ها و یا پایین تر از آن را می پوشاند. اغلب زنان ثروتمند تاج خود را روی این پارچه که طرح های دوختی مشخصی نیز داشت، بر سر می گذاشتند.(25) در یکی از شهرهای ایتالیا یعنی ونیز، کلاه هایی به شکل عمامه، برگرفته از دوران بیزانس مورد استفاده خانم ها بود.(26)

تأثیر رنسانس بر لباس مردان بیش از زنان بود. در اوایل این دوران، پوشاک زنان بیشتر تحت تأثیر اندیشه های مذهبی یا سنتی بود. به دلیل گسترش صنعت چاپ در نیمه سده پانزدهم، مدارک معتبری به دست آمده که می تواند راهنمای شناخت دقیق پوشاک آن دوران باشد (27)

انگلستان
در قرون اولیه، مردان و زنان انگلیسی از همان لباس هایی استفاده می کردند که طرح اصلی شان، همان لباس های یونانی و رومی با سه لایه لباس زیر، لباس رو و شنل بود.(28) در این دوران زنان موی شان را زیر روسری هایی که بعضا جنس شان از کتان بود پنهان می کردند. این روسری ضمن پوشاندن سر، به دور گردن پیچیده می شد و زنانی که تاج بر سر می گذاشتند نیز، تاج را بر روی این پوشش سر می نهادند.(29)

در دوران رنسانس زنان حق نداشتند در تماشاخانه ها روی صحنه بیایند و نفش آنها را پسران ایفا می کردند.(30) در این دوران جامه های بلند زنان ساق پاها را می پوشاند. پوشیدن جوراب های ابریشمی به وسیله ملکه مرسوم شد و زنها دامن ها را روی زمین می کشیدند.(31) زنان تا سال نیمه های قرن شانزدهم از پوششی برای سرشان استفاده می کردند که تمام موی شان را می پوشاند. علاوه بر آن از شنل های بلند جلوباز و رداهای بزرگ و گشاد نیز استفاده می شد.(32) زنان بهره مند از مراتب اجتماعی، به هنگام حضور در مجامع عمومی، از ماسک مشکی رنگ نیز استفاده می کردند.(33)

در قرن هفدهم دامن های زنان بلند و پف دار بود و آستین لباس های شان نیز تا آرنج یا مچ دست های شان می رسید.(34) در طراحی لباسی برای سوارکاری زنان در این دوره، به بلند بودن قسمت بالایی و کت مانند آن و نیز گشاد و بلند بودن دامن آن در قسمت زیرین توجه شد.(35)

در قرن نوزدهم زنان انگلیسی برای دیده نشدن اندام شان، چندین زیردامنی به تن می کردند و روی یقه باز پیراهن های شان نیز از چندین ردیف تور چین دار استفاده می کردند.(36) در آن زمان زنان لوازم آرایش مصرف نمی کردند.(37)

اسپانیا
در این سرزمین در قرون میانه نمونه های اولیه لباس ها ساده از دو قطعه تشکیل یافته بود. یکی بلند تا مچ پا و بدون آستین و دیگری که روی آن پوشیده می شد گشادتر با آستین های بلند و فراخ و کمربند. پیراهنی نیز به آن متصل می گردید. مردان و زنان معمولال علاوه بر پوشش های فوق، شلوار نیز می پوشیدند. زنان روی آن شلوارها بعضا از دامن ها پرچین و کوتاه تا زانو نیز استفاده می کردند. گزارش هایی نیز وجود دارد که از استفاده گروهی از زنان این سرزمین از پارچه بلندی شبیه چادر نیز حکایت می کند. چادری بلند که تنها شکافی برای دیدن داشت.(38)

در میانه های قرن شانزدهم، زنان نه تنها با انگیزه مذهبی و قانونی بلکه به خاطر شرافت خانوادگی شان نیز بر حفظ حفظ و پوشیدگی شان مداومت می ورزیدند. در این دوره زنان عفیف کالسکه های دربسته تردد می کردند(39) و با استفاده از زیردامنی های چتری مانندی که میان زنان کم طرفدار هم نبود، قسمت پایینی اندام آنها چندان مشخص نمی گردید.(40) وجود و حضور مسلمانان در مجاورت مسیحیان در این دوره، موجب رعایت حجاب در مکان های عمومی نیز شده بود.(41)

فرانسه
در فرانسه و در قرون میانه مردان و زنان فرانسوی از لباس های طرح رومی استفاده می کردند. در این دوره زنان انتهای شنل های خود را به دست می گرفتند یا آن را به دور بدن می پیچیدند. در سده پانزدهم سر پوش عمامه شکلی نیز از سوی زنان استفاده می شد که موها را به طور کامل می پوشاند.(42)

در دوران رنسانی دو نوع شنل برای زنان وجود داشت که هر دو فراخ و دارای حلقه آستین های گشاد بود.(43) زنان، موی های شان را از میان سر باز و در پشت گردن می بستند اما موها اغلب در کیسه ای ابریشمی پنهان می ماند. زن های اشراف شنلی از پارچه مرغوب داشتند که به دور اندام خود می پیچیدند و با قلاب، تسمه و زبانه یا سنجاق سینه آن را در جلوی گردن می بستند.(44) ماسک مخمل سیاهی نیز مورد استفاده زنان - و حتی مردان - بود که خارج منزل، و در تئاتر برای پنهان ساختن هویت شان بر چهره می زدند.(45)

در نیمه دوم سده شانزدهم تمام زنان از یک نوع ردا استفاده می کردند. ردایی بلند تا لبه ی پایین دامن، یقه دار، با آستین های کوتاه پف دار، که فقط یقه آن با قلاب بسته می شد.(46)

در قرن هفدهم زنان زیر دامن های گشاد پیراهن های شان که تا زمین هم کشیده می شد، زیردامنی چتری مانندی را نیز به تن می کردند و هنگام سوارکاری یا پیاده روی بر چهره ی خود ماسک می زدند.(47) دامن ها بلند و پر چین بود و نوعی رودامنی نیز پوشیده می شد که به آن «مانتو» گفته می شد.(48) برخی از این مانتوها، شنل های نسبتا بلند به صورت های گوناگون بودند که روی شانه نیز انداخته می شدند.(49)

در قرن هیجدهم شال هایی به شکل ردا برای زنان مورد استفاده قرار گرفت. نوع تابستانی آن کوتاه و زمستانی آن بلند بود. برخی از آنها سوراخی برای بیرون آوردن دست و بعضی، سرپوشی از پارچه نرم داشت. در نوع بلند زمستانی آن، قسمت جلویی اش با دکمه بسته می شد. نوع تابستانی اش نیز روی سر انداخته و به حالت آزاد در جلو گردن بسته می شد. و یا دو سر آن از روی سینه به شکل ضربدر به پشت سر برده شده و به هم بسته می شد.(50)

در سال های میانی دهه چهل قرن بیستم، زنان همراه با لباس شب، روسری شرقی را به شکل عمامه به دور سر می پیچیدند.(51) لباس سوارکاری شان نیز شامل کت و دامنی بود از پارچه دودی، بلند و پر چین همراه با کتی کوتاه. زیر کت پیراهنی با دامنی بلند پوشیده می شد. زیر دامن، چندین زیر دامنی و همچنین شلواری از کتان پوشیده می شد.(52)

بعداز ملاحظه همه این موارد و گزارش ها، شاید بتوان به این جمع بندی رسید که اشتراک اقوام و ملل مختلف جهان در طول تاریخ در پوشیدگی زنان، امری ذاتی و برآمده از فطرت انسانی و سرشت عفت جوی آنها بوده و در نتیجه ترویج فرهنگ برهنگی، در سده اخیر موضوعی کاملا در تضاد با آن فطرت و سرشت به نظر می آید.