آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: اين خرده گيرى ها ايراد بر قرآن است! چرا كه خداوند آن را ستوده و ولايت مؤمنين را شايسته چنين كسى دانسته است و اگر اين عمل غفلت از خدا بود نبايد تمجيد مي شد. ضمن اینکه مواردی شبیه این کار که عبادت به شمار می رود توسط پیامبر(ص) نیز در ضمن نماز صورت گرفته است؛ به عنوان مثال در مسند احمد از ابو هريره نقل شده است: ما با پيغمبر نماز عشاء مي خوانديم و وقتي كه پيغمبر به سجده مي رفت، امام حسن و امام حسين كه كوچك بودند بر پشت پيغمبر سوار مي شدند؛ «وقتي پيغمبر مي خواست بلند شود، با اين دو دست مباركش حسن و حسين را مي گرفت و آرام روی زمين مي گذاشت و وقتي كه پيغمبر به سجده مي آمد، آنها روي پيغمبر سوار مي شدند». توجه به حسنين و گرفتن آنها و آرام زمين گذاشتن، آيا اين ها با حضور قلب در نماز منافات ندارد؟!

ثانیا: شنيدن صداى سائل و كمك به او در نماز، نوعی توجّه به خداست. توجه امام علی(ع) وقتی به آن سائل جلب شد که خدا را صدا زد؛ در واقع این نام خدا بود که موجب التفات حضرت به او شد. ایشان با اين كار عبادتى را با عبادت ديگر درآميخت و براي خدا در حال نماز زكات داد. آنچه اشكال دارد پرداختن به خويشتن به هنگام نماز است، امّا پرداختن به نيازمند مظلوم، كه عبادت محسوب مى‏ شود، اشكالى ندارد.

آیه ولایت و منافات آن با حضور قلب علی(علیه السلام)!
در آیه 55 سوره مائده می خوانیم: «إِنَّما وَلِيُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»؛ (سرپرست و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند همانها که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند). یکی از سؤالاتی که برخی ذیل این آیه مطرح کرده اند این است که: اگر این آیه همان گونه که شیعیان معتقدند در شأن امام علی(علیه السلام) نازل شده است و مربوط به انفاق انگشتر ایشان در نماز می باشد، چگونه با حضور قلب ایشان در نماز سازگار است؟ فخر رازى در اینجا مى گوید: «لایق به حال على(ع) این است که مستغرق در ذکر خدا باشد و کسى که چنین باشد نمى تواند کلام دیگرى را بشنود و بفهمد [بنابراین توجّه به حال سائل بر خلاف آداب نماز است]».(1)

علی(علیه السلام) حضور قلب بسیار فوق العاده ای به هنگام ذكر و ياد خدا بطور كلّى، و به هنگام نماز بالخصوص داشت، كه غرق در صفات جلال و جمال الهى مى‏ گشت و هيچ توجّهى به غير خدا نداشت، بگونه ‏اى كه عمليّات جرّاحى و خارج نمودن پيكان تير، كه در حال عادى و غير نماز بر على(ع) سخت و دشوار بود، به هنگام نماز انجام شد.(2) در زمانى كه آن حضرت بسان عارفى دل‏سوخته فانى در خداوند شده بود و به شرحی که رفت به هيچ چيز جز او توجّه نداشت چگونه به هنگام نماز به سخنان سائل توجّه كرد و در ركوع نماز به او كمك كرد؟! اين مسأله با آن حضور قلب جامع و كامل على(ع) در نماز سازگار نيست.

در پاسخ به این شبهه چند نکته لازم به ذکر است:

1) این نام خدا بود که نظر امام علی(علیه السلام) را به خود جلب کرد.
شنيدن صداى سائل و كمك به او در نماز، نوعی توجّه به خداست. وقتی آن سائل خدا را صدا زد این نام خدا بود که نظر امام علی(ع) را به خود جلب کرد. سائل پس از نااميدى از دريافت كمك، ضمن راز و نياز با خدا، شكوه و گله خويش را با نام خدا شروع كرد: «اَللَّهُمَّ اِشْهَدْ أَنِّي سَأَلْتُ فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ لَمْ يُعْطِنِي أَحَدٌ شَيْئاً»(3)؛ (خدایا شاهد باش که من در مسجد پیغمبر(ص) از مردم تقاضای کمک کردم و هیچ کس به من چیزی عطا نکرد). بنابراين، اين نام خدا بود كه توجّه على را به سوى سائل جلب كرد و در غیر این صورت حضرت هرگز متوجه او نمی شدند؛ لذا اين توجه، منافاتى با حضور قلب و توجّه به خداوند در نماز ندارد. علاوه بر اين در پاسخی نقضی می توان پرسید، مگر مأموم در نماز جماعت صداى مكبّر، يا امام را نمى ‏شنود و از او تبعيّت نمى‏ كند؟ اگر نمى‏ شنود چگونه مى‏ تواند به همراه او نماز را اقامه كند؟ و اگر مى‏ شنود، پس در هيچ نماز جماعتى حضور قلب وجود ندارد.(4)

2) آنچه اشكال دارد پرداختن به خويشتن به هنگام نماز است، امّا پرداختن به نيازمند مظلوم، كه عبادت محسوب مى‏ شود، اشكالى ندارد.
توجه حضرت علی(علیه السلام) به آن سائل از جهت دیگری نیز توجه به خدا می باشد و عبادتی همراه با عبادت دیگر انجام شده است. توضیح اینکه کسى که این ایراد را مطرح مى کند از این نکته غفلت دارد که شنیدن صداى سائل و مظلوم و کمک به او، نوعی عبادت و در واقع توجّه به خدا است خصوصا وقتی در روایات از او به فرستاده خدا تعبیر شده است و در آیات قرآن نیز به صدقه سفارش شده و تاکید شده است که هنگام پرداخت آن، نهايت ادب و احترام را به خرج دهند چرا كه گيرنده صدقه خدا است‏؛ چنانکه در آيه 104 سوره توبه می خوانیم: «أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»؛ (آيا نمى‏ دانند كه تنها خداوند توبه را از بندگانش مى‏ پذيرد و صدقات را مى‏ گيرد و خداوند توبه ‏پذير و مهربان است‏).(5) همین لزوم اهتمام ویژه به نیازمندان باعث شد قلب پاک امام على(ع) که در برابر صداى سائلان حسّاس بود به نداى آنها پاسخ دهد. او با این کار عبادتى را با عبادت دیگر آمیخت و در حال نماز زکات داد و هر دو براى خدا و در راه او بود. ضمن اینکه در همان لحظه انفاق نیز ایشان به جسم خود بی توجه بود و چیزی را حس نمی کرد.(6)

3) حالات اولیای الهی همیشه یکسان نیست.
حالات امام علی(علیه السلام) و سایر اولیای الهی در نماز و حتی در غیر نماز یکسان نبوده است. آنها گاهی آنچنان غرق در عالم ملکوت می شدند که به جز ذات باری تعالی به هیچ چیزی توجه نداشتند و گاهی نیز با حفظ حضور قلب و توجه به خداوند به عالم کثرت و مظاهر مادی نیز توجه داشتند. البته توجه آنها به عالم کثرت نیز در راستای اجرای دستورات خداوند می باشد.(7)

4) قرآن کریم پرداخت زکات در رکوع را مورد ستایش قرار داده است.
این ایراد و خرده گیرى که چرا در نماز به سائل توجه شده است در واقع ایراد بر قرآن مجید است! چرا که خداوند در آیه 55 سوره مائده که به آیه «ولایت» مشهور است، دادن زکات را در حال رکوع مورد تکریم و تمجید قرار داده است و اگر این عمل نشانه غفلت و بى خبرى از ذکر خدا بود نباید به عنوان یک صفت والا و با ارزش فوق العاده، روى آن تکیه شود.

ضمن اینکه مواردی شبیه این کار که عبادت به شمار می رود توسط پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز در ضمن نماز صورت گرفته است ولی این بهانه جویان چون در پی انکار فضایل پیامبر(ص) نیستند آن را منافی حضور قلب ندانسته اند! به عنوان مثال در مسند احمد از ابو هريره نقل شده است: ما با پيغمبر نماز عشاء مي خوانديم و وقتي كه پيغمبر به سجده مي رفت، امام حسن و امام حسين كه كوچك بودند بر پشت پيغمبر سوار مي شدند: «فإذا رَفَعَ رَأْسَهُ أَخَذَهُمَا بيده من خَلْفِهِ أَخْذاً رَفِيقاً وَيَضَعُهُمَا علي الأَرْضِ فإذا عَادَ عَادَا حتي قَضَي صَلاَتَهُ»(8)؛ (وقتي پيغمبر مي خواست بلند شود، با اين دو دست مباركش حسن و حسين را مي گرفت و آرام روي زمين مي گذاشت و وقتي كه پيغمبر به سجده مي آمد، آنها روي پيغمبر سوار مي شدند). توجه به حسنين و گرفتن آنها و آرام زمين گذاشتن، آيا اين ها با حضور قلب در نماز منافات ندارد؟

متعصّبانی که مروجان و مبلغان این شبهه هستند در حقیقت مى خواهند فضیلت على(ع) را انکار کنند ولی در واقع به خدا و پیامبر(ص) نیز ایراد مى گیرند. باید از آنها پرسید اگر این کارها بر خلاف آداب نماز و حضور قلب است، پس چرا خداوند آن را ستوده و ولایت مؤمنین را شایسته چنین کسى دانسته است؟! به هر حال جاى شک نیست که شنیدن صداى سائلِ نیازمند و اجابت خواسته او در حال نماز، عبادتى است مضاعف که در یک لحظه صورت گرفته است و باید پناه به خدا ببریم از تعصب هایى که ما را از حقایق دور مى سازد.(9)