آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

گرچه پدید آمدن آزمایش های الهی برای نوع بشر موجب رشد و تکامل او می شود، اما فلسفه آزمایش های الهی که برای انبیاء پدید می آید منحصر در موضوع تکامل نیست و می توان اهداف دیگری را نیز برای آن جست.
اهدافی چون تکامل برخی از ابعاد شخصیّتی و کسب برخی كمالات فردى، بروز استعدادها و توانایی های پیامبران برای مردم در همه اعصار، شناخت وضعیت مردم محروم به عنوان یکی از ضرورت های رهبری جامعه و معنا یافتن پاداش و جزا به واسطه امتحانات و آزمایش های الهی.

هنگامی که از آزمایش های الهی راجع به نوع بشر صحبت می کنیم موضوع سنجش ایمان مردم به واسطه این آزمون ها به میان می آید، آنچنان که در آیات 2 و 3 سوره عنکبوت می خوانیم: «أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ»؛ (آيا مردم گمان مى كردند همين كه بگويند ايمان آورديم، به حال خود رها مى شوند و آزمايش نخواهند شد. ما كسانى را كه پيش از آنها بودند آزموديم [و اين ها را نيز امتحان مى كنيم] بايد علم خداوند درباره كسانى كه راست و كسانى كه دروغ مى گويند تحقق يابد).
در واقع خداوند متعال هر انسانی را به تناسب شرایط و به اقتضای استعدادهایش با نوع خاصی از موضوعات و مؤلفه های دنیوی می آزماید تا ایمان و استقامتش را محک بزند و از این راه آنها موجب تکامل روحی شان گردد. این معنایی است که از آیات مختلف قرآن از جمله آیه 155 سوره بقره به دست می آید آنجا که می فرماید: «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَىْء مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْص مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الَّثمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ»؛ (قطعا همه شما را با چيزى از ترس، گرسنگى و كاهش در مال ها و جان ها و ميوه ها آزمايش مى كنيم و به استقامت كنندگان بشارت ده).
ولی آیا آزمایش ها و ابتلاهای دنیوی می توانند چنین کارکردی برای انبیاء الهی نیز داشته باشند؟ انسان های کاملی همچون انبیاء که از بالاترین درجه های ایمان برخوردارند با تحمل چنین آزمون هایی قرار است چه تکامل و پرورشی پیدا کنند؟
در پاسخ می گوییم که پدید آمدن آزمایش های الهی برای پیامبران دلایل و حکمت هایی دارد که لزوما فقط برای پرورش و تکامل آن ها نیست.

تکامل برخی از ابعاد شخصیّتی و کسب برخی كمالات فردى در گروی عبور از آزمایش های دشوار الهی
ما قبول داریم که انبیاء شخصیّت های کامل و در منتهی الیه درجات ایمان و توکل به خداوند متعال اند، امّا خود چنین مقام هایی به گزاف و بدون آزمون های پیشین الهی به دست نیامده است. گاهى يك سلسله آزمايش هاى چشم گير و جالب براى بعضى انبیاء پيش مى آيد كه با عبور از آن ها به مقام عالى مى رسند و رسيدن به چنين افتخارى بدون امتحان ممكن نيست. در اثر اين امتحان ها مردم توجه خاصى به مبدأ پيدا مى كنند و در سايه اين توجه، صلاحيّت و لياقت ارتقاى به آن مراتب عالى و عالی تر دست یافتنی می گردد. چنین معنایی به راحتی از آیه 124 سوره بقره استفاده مى شود که «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمات فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّى جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً»؛ (هنگامى كه خداوند ابراهيم را با وسايل گوناگونى آزمود و او به خوبى از عهده ى آزمايش ها برآمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم).

بروز استعدادها و توانایی های پیامبران برای مردم در همه اعصار
به وسيله ى آزمايش، جوهره و استعداد پيامبر بروز مى كند. دعوت او زمانى براى ديگران پذيرفتنى است كه امتيازات و برترى هاى او به اثبات رسد و قابل ترديد و انكار نباشد. لذا به وسيله آزمايش های الهی اين فرستاده شده های مقدس خدا یعنی انبياء(عليهم السلام) به همه ى مردم در تمام اعصار معرفى مى شوند. در واقع با مردم اتمام حجت مى شود كه خداوند متعال بدون دليل كسى را به نبوّت و رسالت انتخاب نكرده است.
در قرآن كريم موارد متعددى از آزمايش پيامبران ذكر شده است كه امتيازات آن ها را برمى شمرد. براى مثال درباره حضرت ابراهيم(عليه السلام)مى فرمايد: «قالَ يا بُنَىَّ إِنِّى أَرى فِى الْمَنامِ أَنِّى أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ»(1)؛ (فرزندم! در خواب ديدم كه تو را ذبح می كنم، نظر تو چيست؟ گفت: پدرم! آنچه را كه به آن مأمور شده اى انجام ده! به خواست خداوند مرا از صابران خواهى يافت). يا درباره حضرت يوسف(عليه السلام) آمده است وقتى كه همسر عزيز مصر او را به فحشا دعوت و در صورت سرپيچى به زندان تهديد كرد، حضرت يوسف(عليه السلام) به خدا عرض كرد: «قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَىَّ مِمَّا يَدْعُونَنِى إِلَيْهِ»(2)؛ (زندان نزد من محبوب تر است از آنچه كه مرا به سوى آن مى خوانند).

شناخت وضعیت مردم محروم به عنوان یکی از ضرورت های رهبری جامعه
یک رهبر الهى و انسانى باید مرارت هاى زندگى را بچشد، ناراحتى ها را شخصا لمس کند و با تمام وجودش تلخى ها را احساس کند تا بتواند از قشرهاى محروم جامعه ارزیابى صحیحى داشته باشد و از حال مردمى که در درد و رنج غوطه ورند با خبر باشد. مثلا اگر در کودکی پدر خود را از دست بدهد، راحت تر می تواند درد کودکان یتیم جامعه اش را بفهمد. اگر روزها گرسنه بماند و شب ها گرسنه بخوابد، بهتر می تواند رنج گرسنگان را با تمام وجود احساس کند. اگر وضعیت سراسر جهل و فقر فرهنگی جامعه اش را دیده باشد، دانش طلبان و کسانی را که برای کسب معرفت به خدمتش می رسند گرامی تر می دارد و با آغوش باز پذیرای شان می گردد. کسی که در میان ناز و نعمت پرورش یافته و در کاخ هاى مجلل زندگى کرده و هر زمان هر چه مى خواسته در اختیارش بوده چگونه مى تواند درد محرومان را درک کند و منظره خانه فقرا و کاشانه یتیمان را در نظر مجسم سازد و و به کمک آنها بشتابد؟
در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «ما بَعَثَ اللّهُ نَبِیّاً قَطُّ حَتّى یَسْتَرْعِیَهُ الْغَنَمَ یُعَلِّمُهُ بِذلِکَ رِعْیَهَ النّاسِ»(3)؛ (خدا هرگز پیامبرى را مبعوث نکرد، مگر این که او را به چوپانى گوسفندان گماشت، تا از این طریق چوپانى انسان ها را به او بیاموزد).
این حدیث بدان معناست که پیامبران الهی برای انجام مأموریت های الهی خود هم رنج کشیدند، هم صبر و تحمل در برابر موجودى کم شعور را تجربه کردند و هم در میان کوه و صحرا و آغوش طبیعت درس هاى بزرگ توحید و عرفان را آموختند.(4)

معنا یافتن پاداش و جزا به واسطه امتحانات و آزمایش های الهی
اگر آزمايش الهی نبود، پاداش و جزا در حق انبیاء معنا نداشت چون آزمايش يكى از معيارهاى اصلى در ثواب و عذاب است و عدالت با آن تحقق مى يابد چنان كه در مورد حضرت يوسف(عليه السلام) می بینیم که وقتی از گناه فحشا با زلیخا چشم پوشی کرد، در عوض خداوند متعال گذشته از اين كه ایشان را تا قيامت به قداست و عصمت به جهانيان معرفى كرده، وعده پاداش فراوان به او داد كه يكى از آن ها توانايى تعبير خواب بود. زيرا وقتى حضرت يوسف(عليه السلام)در زندان خواب زندانى ها را تعبير كرد فرمود: «ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَنِى رَبِّى»(5)؛ (اين ها را خداوند به من تعليم فرمود). پس اگر اين آزمايش هاى سخت نبود خداوند چنين پاداشى به يوسف نمى داد. زیرا عطاها و حرمان های خداوند همه برآمده از دقت نظر و حساب و کتاب های دقیق آن وجود مقدس است.