آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در خطبه 178 نهج البلاغه، در بیان علت «زوال نعمت ها» چنین می فرماید: «هرگز ملتی که در ناز و نعمت می زیستند نعمت شان زوال نیافت، مگر بر اثر گناهانی که مرتکب شدند؛ زیرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمی دارد». با دقت در کلام ایشان متوجه این حقیقت می شویم که این سخن برگرفته از آیات «قرآن» است؛ از جمله اين آيه: «خداوند نعمت هاى هيچ قوم و ملتى را تغيير نمى دهد، مگر آنكه آنها آنچه را مربوط به خودشان است، تغيير دهند».

امام علي(علیه السلام) در بخشی از خطبه 178 «نهج البلاغه» مى فرمايد: (به خدا سوگند! هرگز ملتى كه در ناز و نعمت مى زيستند نعمتشان زوال نيافت، مگر بر اثر گناهانى كه مرتكب شدند؛ زيرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمى دارد)؛ «وَ ايْمُ اللهِ، مَا كَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِي غَضِّ(1) نِعْمَة مِنْ عَيْش فَزَالَ عَنْهُمْ إِلّا بِذُنُوب اجْتَرَحُوهَا(2)، لاَنَّ اللهَ لَيْسَ بِظَلّام لِلْعَبِيدِ».
در واقع اين سخن برگرفته از آيات «قرآن» است؛ آنجا كه مى فرمايد: «إِنَّ اللهَ لا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْم حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ»(3)؛ (خداوند نعمت هاى هيچ قوم و ملتى را تغيير نمى دهد، مگر آنكه آنها آنچه را مربوط به خودشان است، تغيير دهند).
و نيز مى فرمايد: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْاَرْضِ وَ لَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»(4)؛ (اگر اهل شهرها و آبادى ها ايمان مى آوردند و تقوی پيشه مى كردند بركات آسمانها و زمين را بر آنها مى گشوديم؛ ولى آنها [حقّ را] تكذيب كردند ما نيز آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم).
به يقين نعمت هاى الهى بر حسب شايستگى ها و لياقتها در ميان بندگان تقسيم مى شود؛ لذا پاكان و صالحان شايسته آنند نه گنهكاران آلوده.
پرسش: در روايات مى خوانيم خداوند براى ترفيع مقام اوليايش گاه آنها را به بلاهايى مبتلا مى سازد؛ همان گونه كه در تعبير معروف آمده است: «اَلْبَلَاءُ لِلْوَلَاءِ».(5)
و از بعضى آيات و روايات استفاده مى شود كه بلاها گاهى براى آزمايش مؤمن و پاداش هاى بزرگ الهى و نيز گاه براى هشدار و بيدارى بندگان است، آيا اين موارد با آنچه در عبارت امام(عليه السلام) ذكر شد منافات ندارد؟
پاسخ: آنچه در كلام امام(عليه السلام) آمده يك قانون كلى است و مى دانيم هر قانون كلى استثنائاتى دارد. موارد آزمايش و بيدار باش و امثال آن، استثنائاتى در قانون كلى فوق محسوب مى شود و به تعبير ديگر آنچه امام(عليه السلام) فرموده حمل بر غالب مى شود و اين شبيه چيزى است كه در «قرآن مجيد» بيان شده است: «وَ مَا أَصَابَكُمْ مِّنْ مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ»(6)؛ (هر مصيبتى بر شما مى رسد به سبب اعمالى است كه انجام داده ايد و بسيارى را نيز عفو مى كند).
به يقين اين آيه با آيه «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَىْءٍ مِنَ الْخَوْفِ ...»(7) كه از آزمايش هاى مختلف الهى به وسيله بلاها سخن مى گويد و نيز با آيه «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِى النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِى عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»(8)؛ (فساد در خشكى و دريا به دليل كارهايى كه مردم انجام داده اند آشكار شد خدا مى خواهد نتيجه بعضى اعمالشان را به آنها بچشاند. شايد [به سوى حقّ] بازگردند) منافاتى ندارد.
و اگر انسان درست دقت كند غالباً مى تواند مواردى را كه بلاها جنبه مجازات الهى دارد، از مواردى كه براى آزمايش يا هشدار است بازشناسد. هرگاه گناه مهمى از او سر زد و يا جامعه اى آلوده به انواع مفاسد شد، حوادث تلخى كه بعد از آن پيدا مى شود قطعاً مجازات است؛ ولى حوادث تلخى كه براى صالحان و پاكان پيش مى آيد، معمولاً جنبه آزمايش و هشدار براى ترفيع مقام است.
سپس امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن كه در واقع نتيجه مستقيم يادآورى پيشين است، مى فرمايد: (و اگر مردم زمانى كه بلاها بر ایشان نازل مى شود و نعمت ها از آنان زايل مى گردد با صدق نيّت در پيشگاه خدا تضرّع كنند و با قلب هاى پر از عشق و محبّتِ به خدا، از او درخواست [توبه] نمايند، يقيناً آنچه، از دستشان رفته به آنان باز مى گردد و هر خرابى را براى آنها اصلاح مى كند)؛ «وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِينَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ، وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ، فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْق مِنْ نِيَّاتِهمْ، وَ وَلَه(9)مِنْ قُلُوبِهمْ، لَرَدَّ عَلَيْهِمْ كُلَّ شَارِد(10)، وَ أَصْلَحَ لَهُمْ كُلَّ فَاسِدِ».
در واقع اين طبيب حاذق الهى بعد از ذكر درد به بيان درمان مى پردازد و راه دفع آفات و بلاها را به آنها مى آموزد و دعايى را كه صادقانه باشد و از اعماق جان بر خيزد و در يك كلمه، در انسان تحول ايجاد كند، برطرف كننده بلاها مى شمرد؛ همان گونه كه در احاديث متعدد ديگرى وارد شده است؛ از جمله امام سجاد(عليه السلام) مى فرمايد: «اَلدُّعاءُ يَدْفَعُ الْبَلَاءَ النَّازِلِ وَ مَا لَمْ يَنْزِلْ»(11)؛ (دعا بلاهايى را كه نازل شده و نازل نشده است، برطرف مى سازد).(12)