آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

فضیلت عفو و نکوهش انتقام در سخنان معصومین(ع) بازتاب وسیعی دارد. پیامبر(ص) می فرمایند: «روز قيامت، صدا مى زنند: هر كس اجر او بر خدا است وارد بهشت شود. گفته مى شود چه كسى اجرش بر خدا است؟ در پاسخ مى گويند: كسانى كه مردم را عفو كردند». آن حضرت در حدیثی می فرمایند: «بهترین اخلاق در دنیا و آخرت، عفو و گذشت در مقابل کسی است که به شما بدی کرده». امام علی(ع) می فرمایند: «عفو و گذشت تاج فضايل اخلاقى است». همچنین می فرماید: «بدترين مردم كسى است كه عفو نمى كند». و ... .

مسأله فضيلت عفو و نكوهش انتقام، در روايات اسلامى بازتاب وسيعى دارد، و تعبيرات بسيار تكان دهنده اى درباره آن ديده مى شود، از جمله:
1ـ پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در حديثى می فرمایند: «اِذا كانَ يَوْمُ الْقِيامَةِ نادى مُناد مَنْ كانَ اَجْرُهُ عَلَى اللّهِ فَلْيَدْخُلِ الْجَنَّةَ فَيُقالُ مَنْ ذَا الَّذى اَجْرُهُ عَلَى اللّهِ، فَيُقالُ الْعافُونَ عَنِ الناسِ فَيَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِساب»(1)؛ (هنگامى كه روز قيامت مى شود ندا دهنده اى صدا مى زند هر كس اجر او بر خدا است وارد بهشت شود، گفته مى شود چه كسى اجرش بر خدا است؟ در پاسخ مى گويند: كسانى كه مردم را عفو كردند، و آنها بدون حساب داخل بهشت مى شوند).
2ـ در حديث ديگرى از همان بزرگوار مى خوانيم كه در يكى از خطبه ها فرمود: «اَلا اُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ اخَلاق الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ وَ الاْحْسانُ اِلى مَنْ اَساءَ اِلَيْكَ، وَ اِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ»(2)؛ (آيا به شما خبر ندهم كه بهترين اخلاق دنيا و آخرت چيست؟ عفو و گذشت از كسى كه به شما ستم كرده، و پيوند با كسى كه از شما بريده، و نيكى به كسى كه به شما بدى كرده، و بخشش به كسى كه شما را محروم ساخته است). در اين حديث شريف عالى ترين مراتب عفو كه همان پاسخ دادن بدى با خوبى است در شاخه هاى مختلف بيان شده و براستی اين مقام انبياء، اولياء و صلحاى راستين است.
3ـ اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى فرمايد: «اَلْعَفْوُ تاجُ الْمَكارِمِ»(3)؛ (عفو و گذشت تاج فضايل اخلاقى است). تاج، هم نشانه عظمت و قدرت و هم نشانه زينت است، و بر بالاترين عضو بدن يعنى سر گذاشته مى شود، اين تعبير نشان مى دهد كه عفو و گذشت در ميان همه فضايل اخلاقى موقعيت خاصى را دارد.
4ـ همچنین آن حضرت در حديث ديگرى می فرمایند: «شَيئَانِ لا يُوزَنُ ثَوابُهُما اَلْعَفْوُ وَ الْعَدْلُ»(4)؛ (دو چيز است که به قدری ثوابش زیاد است که قابل سنجش نیست، آن دو عفو و عدالت هستند). قرار گرفتن عفو در كنار عدالت، علاوه بر اين كه اهميت عفو را روشن مى سازد، تعديل اين دو را با يكديگر نشان مى دهد، چرا كه عدالت، حق و باعث نظم جامعه است، ولى عفو فضيلتی است كه سبب برطرف شدن كينه و جوشش محبت مى گردد. انضمام اين دو به يكديگر هرگونه سوء استفاده را از بين مى برد.
5ـ آن امام بزرگوار در حديثى، در معرفی بدترين مردم، مى فرمايد: «شَرُّ الناسِ مَنْ لا يَعْفُو عَنِ الزَّلَّةِ وَ لا يَسْتُرُ الْعَوْرَةَ»(5)؛ (بدترين مردم كسى است كه از لغزش ها نمى گذرد و عفو نمى كند، و عيوب مردم را نمى پوشاند).
6ـ در حديثى نقل شده كه مرد [خطاكارى] را نزد مأمون حاضر كردند و او تصميم داشت گردنش را بزند. امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) در آنجا حاضر بود. مأمون عرض كرد: «ما تَقُولُ يا اَبَا الْحَسَنِ»؛ (شما در اين باره چه مى فرماييد)، «فَقالَ اَقُولُ اِنَّ اللّهَ لا يَزيدُكَ بِحُسْنِ الْعَفْوِ اِلاّ عِزّاً فَعَفى عَنْهُ»(6)؛ (حضرت فرمود: من مى گويم خداوند با عفو نیکو جز عزّت تو را نمى افزايد). مأمون اين سخن را شنيد و آن مرد را [كه به احتمال قوى يك جرم سياسى بر ضد مأمون داشت] بخشيد.
7ـ اميرمؤمنان على(عليه السلام) در حديث ديگرى می فرمایند: «قِلَّةُ الْعَفْو اَقْبَحُ الْعُيُوبِ، وَ التَّسَرُعُ اِلَى الانتِقامَ اَعْظَمُ الذُنُوبِ»(7)؛ (كمى عفو و گذشت، زشت ترين عيب ها است، و شتاب كردن به سوى انتقام، بزرگترين گناهان است).
8ـ آن حضرت در كلمات قصارش می فرماید: «اِذا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةَ عَلَيْهِ»(8)؛ (هنگامى كه بر دشمن خود پيروز شدى، عفو را شكرانه اين پيروزى قرار ده). همين معنى به صورت هاى ديگرى وارد شده از جمله مى فرمايد: «اَلْعَفْوُ زَكاةُ الظَفَرِ»(9)؛ (عفو زكات پيروزى است).
9ـ امام ابوالحسن (امام رضا يا امام هادى (عليهماالسلام)) در حديثى مى فرمایند: «مَا الْتَقَتَ فِئَتانِ قَطُّ اِلاّ نَصَرَ اللّهُ اَعْظَمَهُما عَفْواً»(10)؛ (دو گروه در ميدان نبرد در برابر هم قرار نگرفتند مگر اين كه خداوند گروهى را كه عفو بيشترى دارند پيروز كرد).
10ـ اين بحث را با حديث ديگرى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) پايان مى دهيم فرمود: «دَعِ الاْنْتِقامَ فَاِنَّهُ مِنْ اَسْوَءِ اَفْعالِ الْمُقْتَدِرِ»(11)؛ (انتقام جويى را رها كن كه از بدترين كارهاى افراد قدرتمند است). از مجموع اين احاديث، اهميت فوق العاده عفو و گذشت و زشتى كينه توزى و انتقام روشن مى شود، بايد توجه داشت كه احاديث در این زمینه بسيار فراوان است.(12)