پاسخ اجمالی:
آگاهی های تاریخی درباره زندگی امام جواد(ع) به خاطر محدودیّت های سیاسی، تقیه و شیوه های پنهانی مبارزه و طولاني نبودن زندگي ايشان چندان گسترده نیست؛ تنها می دانیم که مأمون سیاست پدرش را در کنترل امام کاظم(ع)، درباره امام رضا(ع) و امام جواد(ع) در پیش گرفت. او با عقد «ام الفضل» برای امام، ضمن كنترل امام جواد(ع) و زير نظر گرفتن رفت و آمد شیعیان به خانه حضرت، قصد داشت خود را از اتهام قتل امام رضا(ع) برهاند اما «ام الفضل» از امام(ع) صاحب فرزند نشد و مورد كم توجهی ايشان نيز قرار گرفت، لذا ناجوانمردانه امام(ع) را مسموم کرد.
پاسخ تفصیلی:
آگاهی های تاریخی درباره زندگی امام جواد(علیه السّلام) چندان گسترده نیست؛ زیرا افزون بر آن که محدودیّت های سیاسی همواره مانع از انتشار اخبار مربوط به امامان معصوم(علیهم السّلام) می گردید، «تقیه» و شیوه های پنهانی مبارزه که برای حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت بود، عامل مؤثری در عدم نقل اخبار در منابع تاریخی است. افزون بر آن، زندگی امام جواد(علیه السّلام) چندان طولانی نبوده است که اخبار فراوانی هم از آن در دسترس ما قرار گیرد و نیز گفتنی است، زمانی که امام رضا(علیه السّلام) به «خراسان» برده شد، هیچ یک از اعضای خانواده خود را به همراه نبرد و در آنجا تنها زندگی می کرد. در این که آیا در این مدت، امام جواد(علیه السّلام) به منظور دیدار پدر به «طوس» رفته است یا نه؟ تنها «ابن فندق» در «تاریخ بیهق» نقل کرده است که آن حضرت در سال 202 به «طوس» آمد و با پدر بزرگوارش دیدار کرد. متن گزارش «ابن فندق» در این باره چنین است: «و محمد بن علی بن موسی الرضا(علیهم السّلام) که لقب او تقی بود، از راه طبس مسینا، دریا عبرت کرد - (1) که آن وقت راه قومس [دامغان] مسلوک نبود و آن راه را در عهدی نزدیک مسلوک گردانید - به ناحیت بیهق آمد و در دیه ششتمد نزول کرد و از آنجا به زیارت پدر خویش علی بن موسی الرضا(علیه السّلام) رفت در سنه 202».(2)
این گزارش در مصادر دیگر نیامده و از اخبار مربوط به شهادت امام رضا(علیه السّلام) چنین برمی آید که امام جواد(علیه السّلام) آن هنگام در مدینه اقامت داشت و تنها برای غسل پدر و اقامه نماز به آن حضرت در «طوس» حضور یافت. البته محتمل است که پیش از آن، یک بار به «طوس» آمده باشد. با دقت در خبر مذکور، چنین به نظر می رسد که «ابن فندق»، به احتمال، گزارش خود را از «تاریخ نیشابور» حاکم نیشابوری گرفته است.
هنگامی که مأمون بعد از شهادت امام رضا(علیه السّلام) در سال 204 به «بغداد» بازگشت، از ناحیه حضرتش اطمینان خاطر پیدا کرده بود؛ ولی این را می دانست که شیعیان پس از امام رضا(علیه السّلام) فرزند او را به امامت خواهند پذیرفت و در این صورت خطر هم چنان بر جای خود خواهد ماند. او سیاست کنترل امام کاظم(علیه السّلام) توسط پدرش را -که او را به بغداد آورده و زندانی کرده بود- به یاد داشت و با الهام از این سیاست، همین رفتار را با امام رضا(علیه السّلام) در پیش گرفت، ولی با ظاهری آراسته و فریب کارانه؛ به گونه ای که می کوشید نه تنها در ظاهر امر مسأله زندان و مانند آن در کار نباشد، بلکه با برخورد دوستانه، چنین تبلیغ شود که او علاقه و محبت ویژه نیز به ایشان دارد. اینک نوبت امام جواد(علیه السّلام) فرا رسیده بود تا به نحوی کنترل شود. مأمون برای انجام این هدف، دختر خود را به عقد وی در آورد و او را داماد خود کرد. از همین رهگذر بود که مأمون به راحتی می توانست از طرفی امام را در کنترل خود داشته باشد و از طرف دیگر آمد و شد شیعیان و تماس های آنان را با آن حضرت زیر نظر بگیرد.
بر اساس برخی نقل ها، مأمون پس از ورود به «بغداد» -در سال 204- بلافاصله امام جواد(علیه السّلام) را از «مدینه» به «بغداد» فرا خواند.(3) افزون بر این، مأمون متهم بود که امام رضا(علیه السّلام) را به شهادت رسانده است. اکنون می بایست با فرزند وی به گونه ای رفتار کند که از آن اتهام نیز مبرّی شود. این نکته نیز باید مورد توجه قرار گیرد که طبق برخی از روایات تاریخی، مأمون از آن هنگام که ولایت عهدی خود را به امام رضا(علیه السّلام) واگذاشت، دختر خود «ام الفضل» را به عقد امام جواد(علیه السّلام) در آورد و یا نامزد او کرد. به نوشته «طبری» و «ابن کثیر»، در سال 202 که «امّ حبیب» دختر مأمون به عقد امام رضا(عليه السلام) در آمد، دختر دیگرش «ام فضل» را نیز به عقد امام جواد(علیه السّلام) داد.(4) شاید این موضوع خود قرینه ای بر درستی گزارش صاحب «تاریخ بیهق» باشد که امام جواد(علیه السّلام) در سال 202 برای دیدن پدرش به «طوس» آمده است.
از روایتی که شیخ «مفید» از «ریّان بن شبیب» نقل کرده، چنین بر می آید: موقعی که مأمون تصمیم به ازدواج «ام فضل» با امام جواد(علیه السّلام) گرفت، عباسیان برآشفتند؛ زیرا ترس آن داشتند که پس از مأمون، خلافت به خاندان علوی بر گردد، چنانکه درباره امام رضا(علیه السّلام) هم به سختی دچار همین نگرانی شده بودند(5)؛ ولی به طوری که از دو روایت فوق بر می آید، آنان مخالفت خود را به گونه دیگری وانمود کرده و گفتند: دختر خود را به ازدواج کودکی در می آورد که: «لم یتفقّه فی دین الله و لا یعرف حلاله من حرامه و لا فرضا من سنّته»؛ (کودکی که تفقه در دین خدا ندارد، حلال را از حرام تشخیص نمی دهد و واجب را از مستحب باز نمی شناسد). مأمون در مقابل این برخورد، مجلسی برپا کرد و امام جواد(علیه السّلام) را به مناظره علمی با «یحیی بن اکثم»، بزرگترین دانشمند و فقیه سنّی آن عصر، فرا خواند تا بدین وسیله مخالفان و اعتراض کنندگان عباسی را به اشتباه خود آگاه کند.(6) این در حالی بود که بنا به این دو روایت، هنگام عقد ازدواج «ام فضل» با امام جواد(علیه السّلام) هنوز به آن حضرت «صبی» اطلاق می شده است.
بنابر روایتی که از «ابن طیفور»، «ابن اثیر» و برخی دیگر نقل شده و درستی آن کاملاً محتمل است: هنگامی که مأمون در سال 215 به «تکریت» وارد شد، امام جواد(علیه السّلام) نیز از «مدینه» به «بغداد» رسیده بود. آن حضرت برای ملاقات با مأمون به شهر «تکریت» رفت و در آنجا بود که «ام فضل» بدو پیوست. سپس آن حضرت تا فرارسیدن موسم حج، در «بغداد»، در منزل «احمد بن یوسف»، که در کنار «دجله» بنا شده بود، اقامت فرمود و آنگاه با خانواده خویش برای انجام مراسم حج به مکّه رفت و از آنجا به «مدینه» بازگشت و در آنجا ماندگار شد.(7)
بر اساس این روایت، امام تنها همین مدت کوتاه را در «بغداد» اقامت گزیده است؛ گرچه احتمال اقامت آن حضرت در «بغداد» در زمان های دیگر منتفی نیست. در این زمینه و نیز درباره آمدن آن حضرت در کودکی به «بغداد»، روایت دیگری از «اربلی» در دست داریم: هنگامی که مأمون به «بغداد» آمد، از امام جواد(علیه السّلام) خواست تا به آن شهر آید و در همانجا بود که روزی امام را در میان همگنانش دید که مشغول بازی است. با نزدیک شدن موکب مأمون، بچه ها همگی خود را از سر راه او کنار کشیده و فرار کردند؛ ولی امام در کناری همچنان بی حرکت و با آرامش و ابّهت خاصی ایستاد. این وضع، مأمون را به شگفتی انداخت و از امام پرسید: چرا تو مثل دیگران فرار نکردی؟
امام پاسخ داد: من مرتکب گناهی نشده ام که از ترس مجازات فرار کنم و از طرف دیگر، راه آنچنان تنگ نیست که مانع عبور موکب شما شود. مأمون پرسید: شما کیستید؟ فرمود: من محمد بن علی بن موسی الرضا(عليهم السلام) هستم ... به دنبال این روایت مطالب دیگری آمده که محل چند و چون برخی از محققان قرار گرفته و از جمله استاد بزرگوار ما علّامه «سید جعفر مرتضی» در تأیید آن کوشیده است.(8) با این حال برخی اعتراضات پاسخ درستی نیافته است.
در صورت درست بودن روایت، باید موقعی که مأمون در سال 204 به بغداد آمده، بلافاصله و یا اندکی بعد امام جواد(علیه السّلام) را به «بغداد» فراخوانده باشد. این تنها روایتی است که اشاره به آمدن امام جواد(علیه السّلام) در کودکی به «بغداد» دارد. اگر روایت مزبور را نپذیریم، باید اظهار کنیم که، طبق آنچه در مصادر در دسترس آمده، امام(عليه السلام) تنها در سال 215 یک بار به «بغداد» آمده و تا قبل از آن که «معتصم» آن حضرت را در سال 220 به «بغداد» احضار کند، در «مدینه» زندگی می کرده است؛ در حال حاضر گزارش دیگری مبنی بر آن که امام(عليه السلام) در فاصله سال های 215 تا 220 به بغداد سفر کرده است در دست نداریم. درباره آمد و شد امام(عليه السلام) در «مدینه» و احترام مردم نسبت آن حضرت، اطلاعات مختصری در پاره ای از روایات آمده است.(9)
فراخوانی آن حضرت به بغداد، در سال 220 هجري توسط معتصم عباسی، آن هم درست در همان اولین سال حکومت خود، نمی توانست بی ارتباط با جنبه های سیاسی قضیّه باشد. به ویژه که درست همان سال که حضرت جواد(علیه السّلام) به «بغداد» آمد، رحلت کرد؛ این در حالی بود که تنها 25 سال از عمر شریفش می گذشت. عناد عباسیان با آل علي(علیه السّلام) به ویژه با امام شیعیان که در آن زمان جمعیت معتنابهی تابعیت مستقل آنها را پذیرفته بودند، شاهدی است بر توطئه حکومت در شهادت امام جواد(علیه السّلام). همچنین خواستن آن حضرت به «بغداد» و درگذشت وی در همان سال در «بغداد»، همگی شواهد غیر قابل انکاری بر شهادت آن بزرگوار به دست عوامل عباسی می باشد.
مرحوم شیخ «مفید»، با اشاره به روایتی درباره مسمومیت و شهادت امام(جواد علیه السّلام)، رحلت آن حضرت را مشکوک دانسته است.(10) افزون بر روایات مذکور که در مصادر متعدد آمده،(11) قرائنی هم که گذشت، دلالت بر این امر دارد. بنا به روایت مستوفی، عقیده شیعه بر این است که معتصم آن حضرت را مسموم نموده است.(12) پاره ای از منابع اهل سنت، اشاره بر این دارند که امام جواد(علیه السّلام) به میل خود و برای دیداری از معتصم عازم بغداد شده است.(13) در حالی که منابع دیگر، حاکی از آنند که معتصم به «ابن زیّات» مأموریت داد تا کسی را برای آوردن امام به «بغداد» بفرستد.(14) «ابن صبّاغ» نیز با عبارت «اشخاص المعتصم له من المدینة»،(15) این مطلب را تأیید کرده است.
«مسعودی» روایتی نقل کرده که بنا بر آن، شهادت آن حضرت به دست «ام فضل»، در زمانی رخ داده که امام(عليه السلام) از «مدینه» به «بغداد» نزد معتصم آمده بود.(16) «ام فضل» پس از شهادت امام(عليه السلام)، به پاس این عمل خود به حرم خلیفه پیوست.(17) این نکته را نباید از نظر دور داشت که «ام فضل» در زندگی مشترک خود با امام جواد(علیه السّلام) از دو جهت ناکام مانده بود: نخست آن که از آن حضرت دارای فرزندی نشد. دوم آن که امام نیز چندان توجهی به وی نداشت و فرزندانش عموماً از ام ولدهای آن حضرت متولد شدند.
«ام فضل» یک بار (گویا از مدینه) نامه ای نگاشت و از امام نزد مأمون شکایت کرد و از این که امام(عليه السلام) چند کنیز دارد گِله نمود؛ ولی مأمون در جواب او نوشت: «ما تو را به عقد ابو جعفر در نیاوردیم که حلالی را بر او حرام کنیم. دیگر از این شکایت‌ها نکن».(18) به هر حال، «ام فضل» پس از مرگ پدر، امام(عليه السلام) را در «بغداد» مسموم کرد و راه یافتن او به حرم خلیفه و برخورداری از مواهب موجود در آن، نشانی از آن است که این عمل به دستور معتصم و به دستور او عنوان شده است.(19) شاهد دیگر آن است که امام جواد(علیه السّلام) هنگام سفر به «بغداد» در سال 215، جانشینی برای خود تعیین نفرمود؛ ولی در آستانه سفری که به دستور معتصم به «بغداد» رفت، جانشین خود را تعیین فرمود و این خود نشانه آن است که امام(عليه السلام) خطرناک بودن سفر را دریافته بود.(20)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.