آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در مورد عذاب هولناک دوزخ می فرماید: «پوست نازكِ تن طاقت آتش دوزخ را ندارد، بنابراين بر خويشتن رحم كنيد، آيا مشاهده كرده ايد ناراحتى کسی که ريگی داغ بدنش را آزرده ساخته؟ حال چگونه در طبقات آتش قرار می گيريد، هنگامی که مالك دوزخ بر آتش خشم مى گيرد، آتش ها بر روى هم مى غلتند و يكديگر را مى كوبند». این تعبيرات، آتش دوزخ را موجودى هوشيار دانسته که بر اثر خشم مالكِ دوزخ به وحشت در مى آيد.

امام علی(علیه السلام) در بخشی از خطبه 183 «نهج البلاغه» اشارات تكان دهنده اى به كيفرهاى سخت آخرت و عذاب هاى هولناك دوزخ كرده، مى فرمايد: (بدانيد اين پوست نازكِ تن [انسان] طاقت آتش دوزخ را ندارد، بنابراين بر خويشتن رحم كنيد!)؛ «وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ لِهذَا الْجِلْدِ الرَّقِيقِ صَبْرٌ عَلَى النَّارِ، فَارْحَمُوا نُفُوسَكُمْ». سپس با مقايسه اى ساده و روشن شدّت سوزش فوق العاده عذاب دوزخ را مجسّم مى سازد و مى فرمايد: (شما اين حقيقت را درباره خويش در مصائب دنيا آزموده ايد. آيا ناراحتى يكى از شما را كه خارى به بدنش فرو مى رود و يا زمين خوردنى كه او را كمى مجروح مى سازد و يا ريگ هاى داغ بيابان [در فصل گرما] كه او را آزار مى دهد، مشاهده كرده ايد؟ [شما با اين مصائب جزئى ناراحت مى شويد و گاه فريادتان بلند مى شود، حال فكر كنيد] چگونه خواهيد بود هنگامى كه در ميان دو طبقه از آتش در كنار سنگ هاى گداخته، در مجاورت شيطان قرار گيريد؟)؛ «فَإِنَّكُمْ قَدْ جَرَّبْتُمُوهَا فِي مَصَائِبِ الدُّنْيَا، أَفَرَأَيْتُمْ جَزَعَ أَحَدِكُمْ مِنَ الشَّوْكَةِ(1) تُصِيبُهُ، وَ الْعَثْرَةِ تُدْمِيهِ(2)، وَ الرَّمْضَاءِ(3)تُحْرِقُهُ؟ فَكَيْفَ إِذَا كَانَ بَيْنَ طَابَقَيْنِ(4)مِنْ نَارٍ، ضَجِيعَ حَجَرٍ، وَ قَرِينَ شَيْطَانٍ!».
در تكميل اين سخن مى افزايد: (آيا مى دانيد آنگاه كه مالك [دوزخ] بر آتش [دوزخ] خشم مى گيرد، آتش ها بر روى هم مى غلتند و يكديگر را مى كوبند [و شعله هاى عظيم از درون آنها بر مى خيزد!] و آنگاه كه بر آتش فرياد زند از وحشت فرياد او قطعات عظيم آتش در ميان درهاى جهنم به هر سو پرتاب مى شوند!)؛ «أَعَلِمْتُمْ أَنَّ مَالِكاً إِذَا غَضِبَ عَلَى النَّارِ حَطَمَ(5) بَعْضُهَا بَعْضاً لِغَضَبِهِ، وَ إِذَا زَجَرَهَا تَوَثَّبَتْ(6) بَيْنَ أَبْوَابِهَا جَزَعاً مِنْ زَجْرَتِهِ!».
مرحوم «مغنيه» هنگامى كه به شرح اين بخش از خطبه مى رسد سخن جالبى دارد. وى مى گويد: «همه خطبه هاى نهج البلاغه دو يا سه اصل را همراه با هم تعقيب مى كنند، از يك سو حمد و ستايش و تعظيم پروردگار و شرح صفات جمال و جلال و اسماى حسناى او و از سوى ديگر، ثنا و تمجيد پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و نور و هدايتى كه براى جهان انسانيّت آورده از سوى سوم سخن از فكر و فريب دنيا و سكرات مرگ و وحشت قبر و حساب و عذاب هاى شديد الهى در قيامت، و شگفت آنكه با اين همه تكرار، چيزى مكرر در آن نيست؛ زيرا هر كدام اسلوب تازه و شكل جديد و بديعى دارد كه در قبل و بعد آن ديده نمى شود، چيزى كه شارحان نهج البلاغه را به زحمت مى افكند و در حيرت فرو مى برد».(7)
به هرحال امام(عليه السلام) در اين سخن ناتوانى و ناراحتى شديد انسان را در برابر مصايب كوچك دنيا شرح مى دهد و آن را با مسائل عظيم آخرت و عذاب هاى شديد آن مقايسه مى كند و به همگان هشدار مى دهد. شبيه اين سخن همان است كه در دعاى كميل مى گويد: «يا رَبِّ وَ اَنْتَ تَعْلَمُ ضَعْفى عَنْ قَليلٍ مِنْ بَلاءِ الدُّنْيا وَ عُقُوباتِها وَ ما يَجْرِي فِيهَا مِنَ الْمَكارِهِ عَلَى اَهْلِها عَلَى اَنَّ ذلِكَ بَلاءٌ وَ مَكْرُوهٌ قَليلٌ مَكْثُهُ يَسيرٌ بَقآئُهُ قَصيرٌ مُدَّتُهُ فَكَيْفَ احْتِمَالِي لِبَلَاءِ الْآخِرَةِ وَ جَلِيلِ وُقُوعِ الْمَكَارِهِ فِيهَا وَ هُوَ بَلَاءٌ تَطُولُ مُدَّتُهُ وَ يَدُومُ مَقامُهُ وَ لَا يُخَفَّفُ عَنْ اَهْلِهِ»؛ (پروردگارا تو ناتوانى مرا در برابر كمى از رنج و عذاب دنيا و ناراحتى هايى كه در دنيا به اهل دنيا مى رسد مى دانى با اينكه درد و رنجى است كه زمانش كوتاه و بقائش كم و مدتش ناچيز است، پس چگونه طاقت عذاب آخرت و ناراحتى هاى شديد آن را دارم؟ حال آنكه مدت آن طولانى و بقايش زياد است و تخفيفى به مجازات شدگان داده نمى شود).
در ضمن از تعبيرات بالا چنين استفاده مى شود كه آتش دوزخ، موجودى هوشيار است و بر اثر خشم فرشته اى كه مالك دوزخ است به وحشت در مى آيد و به هر سو پرتاب مى شود، و نيز از تعبيرات فوق استفاده مى شود كه عذاب دوزخ هم جنبه جسمانى دارد كه سوزش آتش است و هم روحانى كه مجاورت و همنشينى با شيطان است.(8)