آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

قرآن تاكيد دارد كه «اراده» خداوند از وجود اشياء جدا نيست و به محض اين كه اراده كند بر طبق اراده او اشیاء ايجاد مى شوند. البتّه مفهوم اين سخن آن نيست كه این اشیاء در يك لحظه به وجود مى‌ آيند؛ بلكه منظور اين است كه بر طبق اراده و فرمان خدا بدون يك لحظه تأخير و تقديم حاصل مى‌ شوند. حتّى تعبير به «كُنْ»؛ (موجود باش) نيز از تنگى سخن و عدم گنجايش الفاظ است؛ و الاّ بعد از تعلّق اراده خداوند به چيزى، بلافاصله تحقّق مى يابد و اراده او نيز به يك معنا عين ذات او است و به يك معنی عين فعل او است.

قرآن در سوره «نحل» از اين واقعيت خبر مى دهد كه «اراده» خداوند از وجود اشياء جدا نيست و به محض اين كه اراده كند بر طبق اراده او اشیاء ايجاد مى شوند. از این رو مى فرمايد: ([رستاخيز مردگان براى ما مشكل نيست؛ زيرا] وقتى چيزى را اراده مى كنيم، سخن ما اين است كه مى گوييم؛ موجود باش! بى درنگ موجود مى شود)؛ «إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ».(1)
البتّه مفهوم اين سخن آن نيست كه همه حوادث و موجودات عالم در يك لحظه به وجود مى آيند؛ بلكه منظور اين است كه بر طبق اراده و فرمان خدا بدون يك لحظه تأخير و تقديم حاصل مى شود. يعنى اگر خداوند اراده كرده باشد جنينى درست در نه ماه و نه روز متولّد شود حتّى يك ثانيه كم و زياد نخواهد شد، و اگر اراده كرده در كمتر از آن يا بيشتر از آن تولّد يابد درست همان لحظه متولّد مى شود، حتّى اگر اراده كند منظومه اى همچون منظومه شمسى، يا عالم عظيم ديگرى همچون عالم كنونى ايجاد شود ايجاد خواهد شد. حتّى تعبير به «كُنْ»؛ (موجود باش) نيز از تنگى سخن و عدم گنجايش الفاظ است؛ و الاّ بعد از تعلّق اراده خداوند به چيزى، بلافاصله تحقّق مى يابد.
عجب اين كه جمعى از مفسّران پيشين چنين مى پنداشتند كه واقعاً در اينجا كلمه «كُنْ»؛ (موجود باش) به صورت يك سخن از خداوند صادر مى شود و آن گاه گرفتار اين بودند كه مخاطب در اين كلمه كيست؟ آيا ممكن است چنين خطابى به معدوم شود؟ به دنبال آن مجبور بودند يا خطاب به معدوم را توجيه كنند يا براى معدوم ها صورتى قائل شوند؛ و يا اين كه اين آيه را دليل بر قديم بودن كلام الهى مى گرفتند! در حالى كه همه اين سخنان اشتباه است، و قرائن به خوبى نشان مى دهد كه اين جمله كنايه از اين است هرگاه خدا اراده چيزى كند بلافاصله ايجاد مى شود. در واقع جز اراده ذات پاك خداوند و ايجاد اشياء چيزى در كار نيست، و چنانكه خواهيم دانست اراده او نيز به يك معنا عين ذات او است، و به يك معنا عين فعل او است.
شبيه همين معنی با مختصر تفاوتى در سوره «بقره» آيه 117 و در سوره «يس» آيه 82 و سوره «آل عمران»، آيات 47 و 59 و سوره «مريم»، آيه 35 و سوره «غافر»، آيه 68 آمده است. قابل توجّه اين كه آيات فوق بعضاً در برابر منكران معاد مطرح شده، كه خداوند به آنها مى گويد: هيچ چيز در برابر اراده الهى مشكل نيست. همچنین بعضى در مورد آفرينش آدم از خاك (مانند: آيه 59 سوره آل عمران)، يا آفرينش مسيح(علیه السلام) فقط از مادر (مانند: آيه 47 سوره مريم و آل عمران)، و يا ابداع خلقت آسمان ها و زمين (مانند: آيه 117 سوره بقره).(2)