آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امیرالمؤمنین(ع) در حدیثی انسان را بنده احسان می داند و این حقیقتی است که برای نوع بشر قابل لمس است و به شکل ضرب المثل درآمده است. از سویی این واقعیتی است که محبت و خدمت به دیگران موجب جلب عواطف آنها و میل به شناخت شخص محبت کننده می گردد. از این رو امام علی(ع) می فرماید: «بوسيله احسان قلب‌ها به تسخير انسان در مى‌آيد».لذا علما و متکلمین مسأله شكر منعم را يكى از انگيزه هاى تحقيق پيرامون مذهب و شناخت خدا شمرده اند؛ و البته بايد توجّه داشت شكر منعم قبل از آنكه يك حكم عقلى باشد؛ يك فرمان عاطفى است.

ضرب المثل معروفی است كه می گوید: (انسان بنده احسان است)؛ «اَلاِنسانُ عَبِيْدُ الاِْحْسانِ». از سویی همين مطلب با كمى تفاوت در حديثى از اميرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده است كه فرمود: «اَلاِْنسانُ عَبْدُ الاِْحْسانِ»(1)؛ (انسان بنده احسان است). در حديث ديگرى از همان حضرت مى‌ خوانيم: «بِاْلأِحْسانِ تُمْلَکُ الْقُلُوبُ»(2)؛ (بوسيله احسان قلب‌ ها به تسخير انسان در مى‌ آيد). همچنین باز در حديثى از همان حضرت آمده است: «وَ أَفْضِلْ عَلَى مَنْ شِئْتَ تَكُنْ أَمِيرَهُ»(3)؛ (به هركس مى‌ خواهى نيكى كن تا امير او باشى).
ريشه همه اين مفاهيم در حديث پيامبر(صلوات الله علیه) است؛ كه فرمود: «اِنَّ اللهَ جَعَلَ قُلُوْبَ عِبادِهِ عَلَى حُبِّ مَنْ أَحْسَنَ اِلَيْها، وَ بُغْضِ مَنْ أَساءَ اِلَيْهَا»(4)؛ (خداوند دل‌ها را در تسخير محبت كسى قرار داده كه به او نيكى كند، و بر بغض كسى قرار داده است كه به او بدى كند). خلاصه اين يك واقعيت است كه هركس به ديگرى خدمتى كند يا نعمتى بخشد عواطف او را متوجّه خود مى‌ سازد؛ و به صاحب خدمت و نعمت علاقمند مى‌ شود؛ ميل دارد او را كاملا بشناسد و از او تشكر كند، و هر قدر اين نعمت مهم‌تر و فراگيرتر باشد تحريك عواطف به سوى منعم و شناخت او بيشتر است.
لذا علماى علم كلام و عقائد از قديم‌ ترين ايّام، مسأله شكر منعم را يكى از انگيزه‌ هاى تحقيق پيرامون مذهب، و معرفة الله شمرده‌ اند؛ ولى بايد توجّه داشت شكر منعم قبل از آنكه يك حكم عقلى باشد؛ يك فرمان عاطفى است.
اين اشاره كوتاه را با شعرى از «ابوالفتح بستى» شاعر معروف عرب پايان مى‌ دهيم :
«أَحْسِنْ اِلَى النّاسِ تَسْتَعْبِدْ قُلُوْبَهَم *** فَطَالَما اسْتَعْبَدَ الأَنْسانَ اِحْسانٌ»

(به مردم نيكى كن تا قلوب آنها را بنده خود سازى * و همواره انسان‌ ها بنده احسان‌ ها بوده‌ اند!).(5)