آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در نهج البلاغه، انگيزه هاى «عبادت» عابدان را با ذكر سلسله مراتب آنها بيان كرده، مى فرمايد: «گروهى خدا را از روى رغبت و ميل [به بهشت] پرستش كردند، اين عبادت تاجران است و عدّه اى از روى ترس او را پرستيدند و اين عبادت بردگان است و جمعى ديگر خدا را براى شكر نعمت ها [و اين كه شايسته عبادت است] پرستيدند، اين عبادت آزادگان است». با اين تقسيم، حضرت گروه سوم را تأييد كرده و می فرماید: «خداوندا! من تو را از ترس دوزخ و طمع در بهشت پرستش نكردم، بلکه تو را شايسته عبادت ديدم و پرستيدم».

امام علي(عليه السلام) در حکمت 237 «نهج البلاغه»، انگيزه هاى «عبادت» عابدان را با ذكر سلسله مراتب آنها بيان كرده، مى فرمايد: (گروهى خدا را از روى رغبت و ميل [به بهشت] پرستش كردند، اين عبادت تاجران است و عدّه اى از روى ترس او را پرستيدند و اين عبادت بردگان است و جمعى ديگر خدا را براى شكر نعمت ها [و اين كه شايسته عبادت است] پرستيدند. اين عبادت آزادگان است)؛ «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ، وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ، وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الاَحْرَارِ». امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه، انگيزه هاى عبادت را به صورت بسيار لطيف، زيبا و دقيق بيان فرموده و مردم را به سه گروه تقسيم مى كند.
گروه اوّل كسانى هستند كه شوق بهشت و عشق به حور و قصور و مواهب ديگرِ بهشتى، آنها را به سوى عبادت پروردگار دعوت مى كند، گرچه عبادت اينها برخلاف آنچه بعضى از ناآگاهان پنداشته اند صحيح است، ولى به يقين در حد اعلا نيست؛ زيرا كارشان شبيه تاجرانى است كه سرمايه اى را به بازار مى برند تا چيز بهتر و بيشتر به دست آورند.
گروه دوم كسانى هستند كه ترس از آتش دوزخ و عذاب هاى جانكاه آن، ايشان را وادار به اطاعت و عبادت پروردگار مى كند. گرچه عبادت اين گروه نيز صحيح است، اما در حد اعلى نيست؛ زيرا كار آنها شبيه غلامانى است كه از ترس تازيانه مولا، انجام وظيفه مى كنند.
اما گروه سوم كسانى هستند كه سطح فكر و معرفت و اخلاصشان برتر از اين است كه عشق به نعمت هاى بهشتى و وحشت از عذاب هاى دوزخى آنها را به عبادت پروردگار وادار سازد؛ بلكه محبت پروردگار و شكر نعمت هاى او و عشق به قرب حق، آنها را به عبادت جذب مى كند. اين برترين انگيزه عبادت است و اين عبادت آزادگان است، آزادگان از عشق به جنت و ترس از جهنم.
مرحوم علامه مجلسى در «بحار الانوار» روایتی را به این مضمون نقل کرده که حضرت مى فرمايد: «مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَ لَا طَمَعاً فِي جَنَّتِكَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلاً لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ»(1)؛ ([خداوندا!] من تو را از ترس دوزخت پرستش نكردم و نه به جهت طمع در بهشت تو؛ لکن تو را شايسته عبادت ديدم و پرستيدم).
آن حضرت در حديث ديگرى، اين تقسيم سه گانه را با تعبير بیان کرده و در پایان آن می فرماید: «لَكِنِّي أَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ عَزَّوَجَلَّ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْكِرَامِ وَ هُوَ الاَمْنُ لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ»(2)؛ (ولى من او را به جهت عشق به آن ذات پاك مى پرستم و اين عبادت بزرگواران است كه سبب آرامش و امنيت در روز جزاست؛ زيرا خداى متعال مى فرمايد: آنها از وحشت آن روز در امان هستند).(3)