آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره عواقب ظلم به ديگران می فرماید: «آن ستمگر كه ابتداى به ظلم مى كند فرداى قيامت دست خود را از پشيمانى مى گزد»، بر این اساس ظالم، آغازگر ظلم است و شخص دوم، یعنی کسی که مقابله به مثل می كند ظالم نيست؛ بلكه در طلب احقاق حق است. از سویی «عَضَّة»؛ (به دندان گزيدن) كنايه از شدت ناراحتى است؛ زيرا انسان به هنگام گرفتاری هایی که خود مسبب آن بوده، مى خواهد از خود انتقام بگيرد و براى اين كار به آزار خويشتن مى پردازد؛ که اينها نشانه ناراحتى شديد و نوعى مجازات و انتقام از خویشتن است.

امام علي(عليه السلام) در حکمت 186 نهج البلاغه هشدار شديدى به ظالمان و ستمگران مى دهد و مى فرمايد: (آن ستمگري كه ابتداى به ظلم مى كند فرداى قيامت دست خود را از پشيمانى [به دندان] مى گزد)؛ «لِلظَّالِمِ الْبَادِي غَداً بِكَفِّهِ عَضَّةٌ».
امام(عليه السلام) اين سخن را از آيه 27 سوره «فرقان» برگرفته است آنجا كه مى فرمايد: «و يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً»؛ (و [همان] روزى كه ستمكار دست خود را [از شدت حسرت] به دندان مى گزد و مى گويد: اى كاش با رسول [خدا] راهى برگزيده بودم). نكته شايان توجه اين است كه امام(عليه السلام) در اينجا ظالم را مقدم به «بادى» كرده يعنى آن كسى كه ابتداى به ظلم مى كند، از اين نظر كه شخص دوم اگر مقابله به مثل كند ظلم نيست؛ بلكه احقاق حق است و اگر بيش از مقداری که به او ظلم شده مقابله به مثل كند باز قبح و زشتى ظلم او به اندازه كسى كه ابتدا به ظلم كرده نيست و تعبير به «عَضَّة»؛ (به دندان گزيدن) كنايه از شدت ناراحتى است؛ زيرا انسان هنگامى كه به ناراحتى هاى شديد گرفتار مى شود، ناراحتى هايى كه از خود او سر زده و خودش باعث و بانى آن بوده مى خواهد از خود انتقام بگيرد و براى اين كار به آزار خويشتن مى پردازد؛ گاه بر سر و صورت خود مى كوبد و گاه دست خود را كه با آن كار خلافى انجام داده مى گزد و همه اينها نشانه ناراحتى شديد از كار خويشتن و نوعى مجازات و انتقام از خود است.
در حديثى از امام موسى بن جعفر(عليهما السلام) مى خوانيم: «فِي رَجُلَيْنِ يَتَسابّانِ فَقَالَ: الْبَادِي مِنْهُمَا أَظْلَمُ وَ وِزْرُهُ وَ وِزْرُ صاحِبِهِ عَلَيْهِ مَا لَمْ يَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ»(1)؛ (امام(عليه السلام) در مورد دو نفر كه به هم دشنام مى دادند فرمود: آن كس كه ابتدا كرده ظالم تر است و گناه او و گناه نفر ديگر بر اوست مادامى كه مظلوم از حدّ تعدّى نكند). جمله اخير «ما لَمْ يَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ»؛ ممكن است اشاره به آن قسم از سبّ باشد كه مظلوم در انجام آن مجاز است مثل اين كه كسى به ديگرى بگويد: «لعنة الله عليك» و او در جوابش بگويد: «عليك لعنة الله» ولى در همان كتاب اصول «كافى» و در جای ديگر به جاى «ما لَمْ يَتَعَدَّ»، عبارت «ما لَمْ يَعْتَذِرَ» آمده است(2)، اشاره به اين كه اگر شخص دشنام دهنده عذرخواهى كند و از كار خود توبه كرده و جبران نمايد گناه او برداشته مى شود. اين نسخه صحيح تر به نظر مى رسد؛ زيرا درباره نفر دوم تعبير به «وِزْر» شده كه نشان مى دهد او هم گناهكار است؛ خواه تعدى كند يا تعدى نكند، ولى هرگاه مسئله عذرخواهى پيش آيد مشكل حل مى شود.(3)
درباره ندامت ظالم و عاقبتِ كار او احاديث ديگرى نيز از معصومان(عليهم السلام) نقل شده، رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) در این رابطه می فرمایند: «الظُّلْمُ نَدامَةٌ»(4)؛ (ستمگرى، پشيمانى است). با اين كه مى دانيم ظلم سبب پشيمانى است ولى به قدرى اين رابطه شديد است كه حضرت فرموده ستمگرى عين پشيمانى است.
در حكمت 341 آمده كه امام على بن ابى طالب(عليه السلام) فرموده است: «يَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ يَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُوم» و شبيه همين تعبير در حكمت 241 آمده است: «يَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ يَوْمِ الظّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ» و مفهوم هر دو اين است كه روزى كه خداوند از ظالم انتقام مى گيرد بسيار شديدتر است از روزى است كه ظالم به مظلوم ستم مى كند.
در مورد تجسم اعمال در روز قيامت از بعضى روايات استفاده مى شود كه ظلم به صورت ظلمت و تاريكى مجسم مى شود همان گونه كه در حديثى از رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است كه فرمود: «اِتَّقُوا الظُّلْمَ فَاِنَّهُ ظُلُماتٌ يَوْمَ الْقِيامَةِ»(5)؛ (از ظلم بپرهيزيد كه در روز قيامت ظلمت و تاريكى است). بر اساس روايات، ظلم از جمله گناهانى است كه كيفر و عقوبت آن در اين دنيا دامان انسان را مى گيرد، همان گونه امام باقر(عليه السلام) در حدیثی می فرماید: «مَا مِنْ أَحَدٍ يَظْلِمُ بِمَظْلَمَةٍ إلَّا أَخَذَهُ اللهُ بِهَا فِي نَفْسِهِ وَ مالِهِ»(6)؛ (هيچ كس به ديگرى ستم نمى كند؛ مگر اين كه خداوند انتقام او را در جان يا مال او خواهد گرفت).
اين سخن را با حديثى از رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) پايان مى دهيم كه فرمود: «إنَّ أسْرَعَ الْخَيْرِ ثَواباً الْبِرُّ وَ إنَّ أسْرَعَ الشَّرِ عِقاباً الْبَغْىُ»(7)؛ (چيزى كه ثواب آن بسيار زود به انسان مى رسد نيكوكارى است و چيزى كه مجازات آن زود دامن انسان را مى گيرد ظلم و ستم است).(8)