آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب «الاستبصار فیما اختلف من الاخبار» از مهم ترین منابع روایی شیعه در زمینه احکام فقهی و چهارمین کتاب از کتب اربعه حدیثی شیعه به شمار می رود که توسط شیخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (385 ق ـ 460 ق) تدوین شده است. او این کتاب را بر اساس احادیث موجود در اصول چهار صدگانه حدیثی که از طریق مشایخ و اساتیدش به دست او رسیده بود، تنظیم و تالیف کرد.

کتاب «الاستبصار فیما اختلف من الاخبار» از مهم ترین منابع روایی شیعه در زمینه احکام فقهی و چهارمین کتاب از کتب اربعه حدیثی شیعه به شمار می رود که توسط شیخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (385 ق ـ 460 ق) تدوین شده است. او این کتاب را بر اساس احادیث موجود در اصول چهار صدگانه حدیثی که از طریق مشایخ و اساتیدش به دست او رسیده بود، تنظیم و تالیف کرد.

پس از آتش سوزی فاجعه بار منزل او در محله کرخ بغداد توسط دشمنان اهل بیت(علیهم السلام)، همه آن اصول (یعنی کتاب‌های منبع و دست اول) از بین رفت که اگر زحمات شیخ طوسی مبنی بر تالیف احادیث آنها نبود، امروزه هیچ حدیثی از آنها به دست ما نمی رسید.

علت تالیف کتاب الإستبصار:
شیخ، این کتاب را پس از تالیف و تدوین کتاب تهذیب الاحکام نوشته و در مقدمه الاستبصار اینگونه به این مسئله اشاره کرده است که به دلیل مفصل بودن کتاب تهذیب الاحکام و گستردگی احادیث آن در بسیاری از مسائل حتی مسائل غیر فقهی، تصمیم به نوشتن و تنظیم کتابی با رویکرد صرفاً فقهی گرفته و عزم را بر این امر مهم جزم کرده تا مبتدی، متوسط، و منتهی در دانش فقه به فراخور توان علمی خود از آن بهره فقهی ببرد.
وی در مقدمه کتاب الاستبصار توضیحات کوتاهی درباره نحوه استفاده از روایات در استنباط احکام شرعی و میزان اعتبار روایات، نحوه شناخت صحت و ضعف احادیث، وظایف مستنبط در هنگام تعارض روایات، و جایگاه تأویل در تعادل و تراجیح، ارائه کرده است تا بهره‌گیری و بررسی انواع روایات مزبور در این کتاب آسان تر گردد.
او در واقع این کتاب را با رویکرد اجتهادی تنظیم کرده است. به طوری که در ابتدای هر باب، روایات صحیح و معتبر را آورده و سپس روایات مخالف و احیاناً ضعیف را ذکر نموده است و آنگاه به جمع میان روایات صحیح و ضعیف پرداخته است.
 ویژگی های کتاب الإستبصار:
1 ـ نخستین کتاب بی نظیر شیعی درباره جمع روایات مخالف و متضاد و نحوه برقراری سازش میان آنها.

2 ـ جامعیت خوبی نسبت به گردآوری روایات متضاد دارد.

3 ـ ترتیب و تنظیم احادیث با دقت فراوان مطابق با سر فصل‌ها و عناوین تدوین یافته در دانش فقه.

شیوه تدوین کتاب الإستبصار:
این کتاب در سه بخش مهم تنظیم شده است که دو بخش اول و دوم آن در ابواب عبادات و بخش سوم آن در سایر ابواب فقهی می باشد و همه ابواب فقهی از طهارت تا دیات را در بر می گیرد.
این کتاب شامل 5511 روایت است که خود شیخ طوسی دقیقاً به تعداد آن تصریح کرده است تا دچار زیادت و نقصان نشود.
شیخ طوسی برای تدوین این کتاب از همه منابع موجود در دو کتابخانه مهم آن زمان در بغداد، یکی کتابخانه سید مرتضی و دیگری کتابخانه بزرگ شاپور (که توسط علمای شیعه تاسیس شده بود) استفاده کرده است و همه روایات آنها را به صورت مسند از طریق مشایخ خود، نقل کرده است.
این کتاب همواره مورد توجه علمای شیعه و سنی بوده و شرح ها و حواشی فراوانی بر آن نوشته شده است.
شرح و حواشی الإستبصار:
1 ـ جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار که توسط عبداللطیف عاملی (شاگرد شیخ بهایی) نوشته شده است.
2 ـ نکت الارشاد فی شرح الاستبصار که توسط شهید اول محمد بن مکی نوشته شده است.
علاوه بر این، شرح ها و حواشی بسیاری بر استبصار توسط بزرگانی همچون سید میرزا حسن زنوزی خوئی، امیر محمد خاتون آبادی، عبدالرضا طفیلی نجفی، قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندی، فقیه کاظمی، سید محسن اعرجی کاظمی، حسن بن زید الدین (صاحب معالم الاصول) مولی محمد امین استر آبادی، مولی محمد باقرمیرداماد، عبد الرشید شوشتری، سید میرزا محمد استرآبادی، سید محمد موسوی عاملی (صاحب مدارک)، سید نعمه الله جزائری، و دیگران، نوشته شده است.
مشیخه کتاب الإستبصار:

علاوه بر شروح و حواشی مزبور کتاب‌هایی نیز درباره مشیخه الاستبصار نوشته شده است.
1 ـ مشیخه الاستبصار تالیف مولی علی بن حسن رضوی.
2 ـ حدیقه الانظار فی مشیخه الفقیه و التهذیب و الاستبصار که توسط شیخ محمد علی آل کشکول تالیف شده است.
3 ـ شرح مشیخه التهذیب و الاستبصار تالیف مولی محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی.
4 ـ اسانید الاستبصار تالیف حسن بن علی بن ابراهیم علوی.
5 ـ عواطف الاستبصار تالیف فخرالدین طریحی (صاحب کتاب مجمع البحرین).
البته کتاب با نام الاستبصار در زمینه های مختلف علوم اسلامی فراوان نوشته شده است که نباید با کتاب شیخ اشتباه شود.
کتاب های همنام الإستبصار:
 مثل کتاب الاستبصار فی الزهد تالیف ابوعمر احمد بن عبدالرحمن معروف به ابن حُییّ (م 379 ق)، الاستبصار فی الامامه تالیف مسعودی (صاحب کتاب معروف مروج الذهب)؛ و الاستبصار فی التحدّث عن الجبر و الاختیار تالیف محمد زاهد کوثری حنفی.
کتاب شیخ طوسی بارها در کشورهای اسلامی مثل عراق، لبنان و ایران به چاپ رسیده است.