آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب «من لا یحضره الفقیه» یکی از مهمترین منابع و جوامع حدیثی شیعه و دومین کتاب جامع از کتب اربعه است. این کتاب توسط ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (306 ق ـ 381 ق) تالیف و تصنیف شده است. این کتاب را به درخواست و سفارش استادش ابو عبدالله محمد بن حسن علوی معروف به نُعمه در بلخ و متاثر از سبک و روش «کتاب من لا یحضره الطبیب» زکریای رازی نوشته است تا اگر کسی به فقیه و دانشمند مسائل شرعی دسترسی نداشت با وجود این کتاب که کتابی جامع و کامل در باب مسائل و احکام شریعت اسلام است، بی نیاز باشد. شیخ صدوق این کتاب را تماماً مبتنی بر اصول اربعمائه به نگارش درآورد.

 کتاب «من لا یحضره الفقیه» یکی از مهمترین منابع و جوامع حدیثی شیعه و دومین کتاب جامع از کتب اربعه است. این کتاب توسط ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (306 ق ـ 381 ق) تالیف و تصنیف شده است. شیخ صدوق که از برجسته ترین محدثان و دانشمندان جهان اسلام در قرن چهارم بود، این کتاب را به درخواست و سفارش استادش ابو عبدالله محمد بن حسن علوی معروف به نُعمه در بلخ و متاثر از سبک و روش «کتاب من لا یحضره الطبیب» زکریای رازی نوشته است تا اگر کسی به فقیه و دانشمند مسائل شرعی دسترسی نداشت با وجود این کتاب که کتابی جامع و کامل در باب مسائل و احکام شریعت اسلام است، بی نیاز باشد. محمد بن حسن علوی که یار شفیق شیخ صدوق بود، هم استاد وی به شمار می رفت و هم شاگردش؛ وی کتاب من لا یحضره الفقیه را در سال (372 ق) از محضر شیخ استماع کرده و روایت نموده است.
شیوه تدوین کتاب من لا یحضره الفقیه:
شیخ صدوق این کتاب را تماماً مبتنی بر اصول اربعمائه (منابع چهارصد گانه حدیثی که توسط شاگردان اهل بیت علیهم السلام نوشته شده) به نگارش درآورد. او نام برخی از این کتاب‌ها را در مقدمه کتاب ذکر کرده و سلسله اساتید و مشایخ روایت خود برای نقل احادیث کتابش را در پایان کتاب به عنوان «مشیخه» آورده است تا حذف سندهای روایات به دلیل اختصار آن، موجب بی اعتبار گشتن روایاتش نباشد. شرح‌ها و مطالب فراوانی در رابطه با اعتبار و جایگاه مشیخه صدوق و من لا یحضره الفقیه نوشته شده است و همواره در محافل علمی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته و می گیرد.
شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه احادیث همه ابواب فقهی را که در نظر خودش معتبر بوده و به عنوان منبع استنباط حکم شرعی به شمار می روند، آورده است و منظورش از تالیف این کتاب به هیچ رو گردآوری یک مجموعه صرفاً حدیثی نبوده است؛ بلکه او با این مجموعه از احادیث، نظرات فقهی خود و مستندات روایی فتاوای خویش را تصنیف کرده است و در حقیقت او این کتاب را با سبک «فقه روایی» نوشته نه «فقه استنباطی».
این کتاب تقریباً ششصد و شصت باب، از ابتدای مباحث طهارت تا حدود و دیات (البته نه با ترتیب کتب فقهی امروزی بلکه با ترتیبی که خود شیخ صدوق به آن داده است) را شامل می شود که در مجموع چیزی حدود شش هزار حدیث در بر دارد.
شیخ صدوق در این کتاب نزدیک به پانصد راوی و شیخِ روایت دارد که در سلسله مشایخ وی واقع شده اند و آنها را در «مشیخه آورده» است.
او در کتاب خود حدوداً چهار هزار حدیث مسند و حدود دو هزار حدیث مرسل (که برخی از رجال آن ذکر نشده است) را فراهم آورده است، اما به دلیل وجود مشیخه پایان کتاب که توسط خود شیخ تنظیم شده و شرح های فراوانی که توسط علمای رجال بر آن نوشته شده است، اعتبار «احادیث مرسل» آن در حد «احادیث مسند» می باشد به گونه ای که می گویند «مراسیل الصدوق کمراسیل ابن ابی عمیر فی الحجیه و الاعتبار». زیرا اشخاصی مثل ابن ابی عمیر از کسی جز راوی معتبر که فقط از امام معصوم روایت می کند روایت نمی کنند؛ بنابراین در جایی که راوی را به طور مشخص ذکر نکرده باشند، روایتشان معتبر است.
این کتاب از همان زمان تالیف مورد توجه علمای اسلام بود و در طول تاریخ همواره تدریس، تشریح، تصحیح، تعلیق و تلخیص شده و در متن اجازه های روایات دانشمندان (فقها و محدثان) قرار گرفته است.

البته شیخ صدوق کتاب دیگری به نام «مدینه العلم» نیز داشته است که بسیار، مفصل تر و جامع تر از «من لا یحضره الفقیه» بوده است و بزرگانی مثل فقها و محدثان قرون هشتم و نهم هجری از آن مطالب و احادیثی را نقل کرده اند که متاسفانه امروز در دست نیست.
شرح‌ها، حواشی و تلخیص های من لا یحضره الفقیه:
1 ـ التنبیه علی غرائب من لا یحضره الفقیه که توسط فقیه صیمری مفلح بن حسن بن رشید بن صلاح (م 873 ق) نوشته شده است.
2 ـ معین النبیه علی رجال من لا یحضره الفقیه که توسط یاسین بن صلاح الدین بحرانی (م 1140 ق) تالیف شده است.
3 ـ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه و 4 ـ اللوامع القدسیه یا اللوامع الصاحب قرانیه (لوامع صاحب قرانی به زبان فارسی) که هر دو توسط مولی محمد تقی مجلسی (پدر علامه ی مجلسی) نوشته شده است.
5 ـ شرح سید محمد صالح خاتون آبادی (م 1116 ق).
6 ـ معاهد التنبیه فی شرح من لا یحضره الفقیه تالیف نوه شهید ثانی ابو جعفر محمد بن حسن بن زین الدین.
7 ـ ارتیاد ذهن النبیه فی شرح اسانید من لا یحضره الفقیه که توسط شیخ عبدالله بن صالح بحرانی تالیف شده است.
8 ـ معراج النبیه فی شرح من لایحضره الفقیه محدث بحرانی.
9 ـ شرح مولی محمد صالح مازندرانی. (داماد علامّه مجلسی)
10- شرح شیخ حرّ عاملی.

تعلیقه ها و حواشی مشیخه صدوق:
مشیخه کتاب به دلیل اهمیت و جایگاه والایی که در شناخت اعتبار احادیث کتاب دارد به طور مستقل چاپ شده و همواره مورد شرح و تعلیق اساتید و دانشمندان بزرگ رجال قرار گرفته است.

1 ـ شرح مشیخه الصدوق و التهذیبَین تالیف سید محسن بن حسن اعرجی کاظمی (م 1227 ق)؛ 2 ـ تعلیقات سید علاء الدین حسین مشهور به خلیفه سلطان حسین؛ 3 ـ شرح مشیخه من لا یحضره الفقیه که توسط یحیی بن محمد شفیع مستوفی (م 1325 ق) تالیف شده است؛ 4 ـ شرح محمد حسین بن علی اصغربن محمد تقی طباطبائی تبریزی (جد علامه طباطبائی صاحب تفسیر المیزان)؛ 5 ـ تعریف رجال من لا یحضره الفقیه فی شرح المشیخه تالیف سید هاشم بحرانی؛
این کتاب بارها در کشورهای اسلامی مثل هند، لبنان، عراق و ایران به چاپ رسیده و در همه کتابخانه های معتبر مجامع علمی دنیا موجود است.