آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بابویه قمی معروف به شیخ صدوق(306 ق ، 381 ق) یکی از بزرگترین محدثان و دانشمندان شیعه در قرن چهارم هجری بود که نویسنده یکی از کتب اربعه حدیثی یعنی «من لا یحضره الفقیه» می باشد. او در قم متولد شد و  در دامان و محضر علمی پدرش رشد یافت و در همان سنین نوجوانی به درجات و مقامات علمی بلندی رسید.  وی  برای ارتقای دانش و معرفت دینی خود به شهرهای مختلف جهان اسلام مثل خراسان، ایران، عراق، شام و حجاز مسافرت کرد و از حضور بیش از دویست و پنجاه دانشمند معروف و برجسته آن دوران بهره برد. او در ری درگذشت و مقبره مرقد او همواره زیارتگاه مشتاقان معارف اهل بیت علیهم السلام بوده است.

ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بابویه قمی معروف به شیخ صدوق(306 ق ، 381 ق) یکی از بزرگترین محدثان و دانشمندان شیعه در قرن چهارم هجری بود که نویسنده یکی از مهمترین منابع حدیثی فقه شیعه و یکی از کتب اربعه حدیثی یعنی «من لا یحضره الفقیه» می باشد.
او در قم متولد شد و نقل است که به برکت دعای امام عصر (ارواحنا فداه)، بر والدینش روزی شده است. او در دامان و محضر علمی پدرش رشد یافت و در همان سنین نوجوانی به درجات و مقامات علمی بلندی رسید. او در همه دانش‌ها و فنون علمی زمان خود بویژه تاریخ، حدیث، فقه، تفسیر، رجال و احکام (عقاید) تبحر یافت و برای ارتقای دانش و معرفت دینی خود به شهرهای مختلف جهان اسلام مثل خراسان، ایران، عراق، شام و حجاز مسافرت کرد و از حضور بیش از دویست و پنجاه دانشمند معروف و برجسته آن دوران بهره برد و در همان اوان نوجوانی و جوانی شهرت ویژه ای در خراسان، ایران و عراق یافت. او در ری درگذشت و مقبره مرقد او همواره زیارتگاه مشتاقان معارف اهل بیت(علیهم السلام) بوده است.

اساتید شیخ صدوق:

1ـ محمد بن حسن بن احمد بن ولید؛ 2ـ پدرش علی بن حسین بن بابویه قمی که به شیخ القمیّین مشهور بود؛ 3ـ احمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی؛ 4ـ احمد بن محمد بن یحیی عطار اشعری؛ 5ـ محمد بن احمد بن علی اسدی معروف به ابن جراده؛ 6ـ احمد بن محمد بن صقر صائغ ؛ 7ـ احمد بن محمد بن حسن قطان؛ 8ـ حسین بن احمد بیهقی؛ 9ـ احمد بن ابراهیم بن بکر خوزی؛ 10ـ حسین بن محمد اَشنانی رازی؛ 11ـ محمد بن سعید بن عزیز سمرقندی؛ 12ـ علی بن ثابت دوالیبی؛ 13ـ احمد بن ابراهیم بن هارون فامی؛ 14ـ حسین بن محمد بن حسین بن اسماعیل سکونی؛ 15ـ حسین بن محمد بن عمرو بصری؛ 16ـ محمد بن حسین بن ابراهیم کرخی؛ 17ـ بکر بن علی بن محمد بن فضل حنفی؛ 18ـ ابو عبدالله محمد بن حسن علوی معروف به نعمه که صدوق کتاب من لا یحضره الفقیه را به سفارش وی نوشت و البته رابطه او با شیخ صدوق یک رابطه دوستانه بود و هر دو از یکدیگر بهره برده بودند. 19ـ ابوبکرمحمد بن علی بن علی فقیه؛ 20ـ احمد بن فارس بن زکریا قزوینی رازی؛ 21ـ ابو القاسم علی بن حبشی؛ 22ـ عبد الله بن حسین مودّب.
تعداد اساتید شیخ صدوق به دلیل مسافرت های فراوان برای یافتن دانش های اسلامی از محضر اساتید متبحّر بسیار زیاد است و به بیش از دویست و پنجاه استاد می رسد که عده ای از آنها از دانشمندان تراز اول اهل سنت در زمینه های مختلف حدیث، فقه، تفسیر، کلام و تاریخ بوده اند.
با توجه به شهرت فراگیر شیخ صدوق در مناطق مختلف جهان اسلام در قرن چهارم هجری، شیفتگان معارف و اندیشه های ناب اسلامی از سراسر جهان اسلام برای بهره گیری از مکتب دانش او به محل سکونت وی در خراسان، ری و بغداد می شتافتند تا از خرمن معارف الهی وی خوشه چینی کنند از این رو، شاگردان زیادی را در دامان خود پرورش داده بود.

شاگردان شیخ صدوق:
1ـ ابوالقاسم علی بن محمد بن علی خزّاز که کتاب‌های حدیثی معتبر فراوانی تالیف کرده است؛ مثل «الایضاح فی اصول الدین علی مذهب اهل البیت علیهم السلام» و «کفایه الاثر». 2ـ ابو عبد الله حسین بن عبیدالله بن ابراهیم ابن الغضائری؛ 3ـ محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید که برجسته ترین شخصیت جهان اسلام در فقه استنباطی و اندیشه های کلامی شیعه است ؛ 4ـ ابوالحسین جعفر بن حسین بن حسکه قمی؛ 5ـ ابو محمد حسن بن احمد بن محمد بن هیثم رازی؛ 6ـ ابومحمد جعفر بن احمد بن علی قمی؛ 7ـ محمد بن طلحه نعالی بغدادی که از رجال علمی معتبر اهل سنت و استاد خطیب بغدادی نیز بود؛ 8ـ ابو الحسن عباس بن عمر بن عباس کلوذانی که شیخ صدوق در سال 328 به او اجازه روایت داده است؛ 9ـ هارون بن موسی تلعکبریکه از محدثان برجسته جهان اسلام است؛ 10 ـ ابو بکر محمد بن احمد بن علی؛ 11ـ علی بن احمد بن عباس پدر نجاشی دانشمند رجالی معروف؛ 12ـ ابو عبدالله محمد بن حسن بن اسحاق علوی معروف به نُعمه که هم استاد شیخ صدوق بود و هم شاگردش و من لا یحضره الفقیه را در سال 372 از شیخ استماع و روایت کرده است.

عده ای از شاگردان شیخ صدوق از علمای اهل سنت بودند و برخی نیز از اساتید برجسته شیخ طوسی و سید مرتضی به شمار می روند .اینکه هم در میان اساتید او و هم در میان شاگردانش از علمای اهل سنت نیز بوده اند، نشان از جایگاه برتر علمی او در میان همه دانشمندان جهان اسلام در قرن چهارم می باشد. از طرفی علمای متاخر اهل سنت که در بحث های علمی به تعصب های عقیدتی و مذهبی چندان پای بند نبودند او را فراوان ستوده اند.

شیخ صدوق کتاب های زیادی در زمینه های تاریخی، فقهی، کلامی و تفسیرنوشته است که به دلیل اهمیت دادن وی به حدیث و روایت از مشایخ معتبر، بیشتر کتاب هایش با رویکرد حدیثی نوشته شده است.

کتب شیخ صدوق:
1ـ الامالی یا المجالس که برآمده از جلسات و مناظرات حدیثی شیخ با علمای فِرَق مختلف در حضور رکن الدوله بویهی می باشد؛ 2ـ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ؛ 3ـ التوحید که کتابی بسیار غنی در باب احادیث توحیدی از چهارده معصوم(علیهم السلام) است و شرح هایی توسط علمای اسلام بر آن نوشته شده است مانند شرح قاضی سعید قمی؛ 4ـ عیون اخبار الرضا(علیه السلام) که به عیون الاخبار شهرت دارد و آن را در یکصد و سی و نه باب در احوال امام رضا(علیه السلام) نوشته است؛ 5ـ معانی الاخبار که معانی برخی از الفاظ و اصطلاحات رایج در آیات قرآن، محاورات عرب و احادیث را با استناد به روایات ذکر کرده است؛ 6ـ علل الشرایع که همواره مورد توجه دانشمندان اسلام بویژه جویندگان فلسفه احکام شرعی و معارف دینی بوده و هست؛ 7ـ من لا یحضره الفقیه که آن را با سبک و روش کتاب «من لا یحضره الطبیب» زکریای رازی نوشته است و یکی از مهمترین منابع حدیثی تشیع در زمینه مسائل و احکام شرعی است که بیش از شش هزار و ششصد حدیث را در بر دارد . این کتاب به عنوان یکی از مهمترین کتاب های اصلی شیعه که با عنوان «کتب اربعه» از آنها یاد می شود بشمار می رود ؛ 8ـ المصابیح فی الحدیث و رواته؛ 9ـ اکمال الدین و اتمام النعمه یا کمال الدین و تمام النعمة که یکی از معتبرترین منابع حدیثی شیعه درباره مباحث مهدویّت می باشد؛ 10ـ الاعتقادات مجموعه ای از عقاید شیعه در مسائل مختلف را در ضمن آن تدوین کرده است که به دلیل برخی از عقاید نادرست مثل «سهو النبی» توسط متکلمان برجسته شیعه حتی شاگرد خودش شیخ مفید مورد نقد و تصحیح قرار گرفته است؛ 11ـ المقنع فی الفقه ؛ 12ـ الخصال؛ 13ـ الهدایه الی الخیر.
نکته شایان توجه اینکه برخی از مورخان مثل سمعانی به اشتباه شیخ صدوق را از اساتید و مشایخ روایت بخاری در صحیح بخاری دانسته اند، که این مطلب از اشتباهات تاریخی است زیرا شیخ صدوق از بخاری متاخر است و صدوق قمی که از مشایخ بخاری است شخصی به اسم یعقوب بن عبد الله قمی است نه ابن بابویه می و البته این اشتباه در واقع به عنوان اعتبار بخشی به احادیث بخاری و اعتراف به جایگاه والای علمی شیخ صدوق است.