آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در ميان علماى عقايد اسلامى در زمينه چگونگى تأثير معنوى «شفاعت» گفتگو است؛ «وعیدیه» معتقدند كه شفاعت اثرى در زدودن آثار گناه ندارد؛ ولی «تفضيلیه» معتقدند شفاعت مخصوص گناهكاران است و اثرش، سقوط مجازات و كيفر مى باشد؛ اما «شیعه امامیه» معتقد است شفاعت شامل گناهکاران و توبه کنندگان می شود و شفاعت توبه کننده باعث رفعت مقامش می شود، زیرا با توبه به مرحله قبل از گناه رسیده است و با شفاعت می تواند ارتباط با شفاعت کننده برقرار کند و رفعت مقام يابد.

در ميان علماى عقايد اسلامى در زمينه چگونگى تأثير معنوى «شفاعت» گفتگو است. جمعى كه به نام «وعيديّه» معروف هستند، (آنها كه اعتقاد به خلود مرتكبان گناهان كبيره دارند)، معتقدند كه شفاعت اثرى در زدودن آثار گناه ندارد؛ بلكه تأثير آن تنها در قسمت پيشرفت و تكامل معنوى و افزايش پاداش و ثواب است؛ در حالى كه «تفضيليّه» (آنها كه اعتقاد به خلود اصحاب كبائر ندارند) معتقدند شفاعت در زمينه گناهكاران است و اثرش، سقوط مجازات و كيفر مى باشد؛ ولى محقّق معروف، خواجه نصيرالدين طوسى در كتاب «تجريد الاعتقاد» هر دو را حق مى داند و معتقد به هر دو اثر است. علّامه حلّى در شرح عبارت او در «كشف المراد» نيز اين عقيده را انكار نكرده و شواهدى براى آن آورده است.
بنابراين با توجّه به معناى لغوي شفاعت و مقايسه آن با شفاعت تكوينى، ترديدى باقى نمي ماند كه عقيده محقّق طوسى به واقعيّت نزديكتر است؛ زيرا از يك سو در روايت معروفى كه از امام صادق(عليه السلام) نقل شده مى خوانيم: «مَا أحَدٌ مِنَ الأوَّلِينَ وَ الآخِرِينَ إِلَّا هُوَ مُحْتَاجٌ إِلَى شَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ(صلّى الله عليه وآله) يَوْمَ الْقِيَامَةِ».(1) طبق اين حديث همه مردم نيازمند به شفاعت پيامبرند و به اين ترتيب حتّى كسانى كه از گناه توبه كرده اند و جرم آنها بخشوده شده، باز نياز به شفاعت دارند و اين در صورتى امكان دارد كه اثر شفاعت دو جانبه باشد و افزايش مقام را نيز شامل شود و اگر در بعضى از روايات مى خوانيم، نيكوكاران نياز به شفاعت ندارند، منظور نفى آن نوعي از شفاعت است كه در مورد مجرمان و گناهكاران انجام مي شود. از سوى ديگر بايد گفت: حقيقت شفاعت ضميمه شدن موجود قويترى به موجود ضعيف تر براى كمك به اوست، كه اين كمك ممكن است براى افزايش نقاط قوّت باشد و يا براى پيرايش نقاط ضعف.
همان طور كه در شفاعت تكوينى و موجوداتى كه در مسير تكامل و پرورش قرار دارند نيز اين دو جنبه مشهود است، گاهى موجودات پايينتر، نيازشان به عوامل نيرومندتر و برتر، براى از ميان بردن عوامل تخريب است، مانند نياز گياه به نور آفتاب براى از بين بردن آفات و گاهى براى افزودن نقاط قوّت و پيشرفت مى باشد، همانند نياز گياه به نور آفتاب براى رشد و نمو و همچنين يك شاگرد درس خوان، هم براى اصلاح اشتباهات و هم براى افزايش معلومات مختلف خود، نياز به استاد دارد. بنابراين شفاعت به دلايل مختلف اثر دوگانه دارد و منحصر به زدودن آثار جرم و گناه تنها ندارد.
با توجّه به آن چه گفته شد روشن مى شود كه چرا توبه كاران نيز به شفاعت نيازمندند با اين كه ندامت از گناه و توبه، طبق اعتقادات مسلّم مذهبى به تنهايى موجب آمرزش گناه مى گردد. دليل اين موضوع در حقيقت دو چيز است:
1. توبه كاران نيز براى افزايش مقامات معنوى، پرورش و تكامل و ارتقاى مقام، نياز به شفاعت دارند، اگر چه نيازشان در زمينه جرم و گناه، با «توبه» برآورده شده است.
2. اشتباه بزرگى كه براى بسيارى در زمينه تأثير توبه رخ داده، موجب اين گونه اشكالات مى شود و آن اين كه تصوّرشان اين است كه توبه و ندامت و پشيمانى از گناه مى تواند انسان را به حالت قبل از گناه برگرداند؛ در حالى كه در جاى خود ثابت شده كه ندامت از گذشته و تصميم نسبت به آينده تنها مرحله نخستين توبه است و درست همانند دارويى است كه بيمارى را قطع مى كند، بديهى است با قطع تب و از بين رفتن ريشه بيمارى، اگر چه بيمار بهبودى يافته و سالم شده؛ ولى هرگز به حال يك انسان عادّى در نيامده است؛ بلكه بايد مدّتها به تقويت بنيه جسمى خود بپردازد، تا به مرحله قبل از بيمارى برسد.
و به تعبير ديگر، توبه مراحلى دارد و ندامت از گناه و تصميم براى پاك بودن در آينده، تنها مرحله نخست آن است. مرحله نهايى آن به اين است كه توبه كار از هر نظر به حالت روحانى قبل از گناه درآيد و در اين مرحله است كه شفاعت شفاعت كنندگان و پيوند و ارتباط با آنها مى تواند اثربخش باشد. شاهد زنده براى اين سخن، آن است كه در آيات مربوط به استغفار مى بينيم علاوه بر توبه شخص مجرم، استغفار پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز از شرايط پذيرش توبه قرار داده شده است.
همچنين در مورد توبه برادران يوسف(عليه السلام) و استغفار يعقوب(عليه السلام) براى آنها و از همه روشنتر در مورد استغفار فرشتگان براى افرادى كه نيكوكار، توبه كار و صالح و مصلحند مشاهده مى شود.(2)