آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اصل آرزو و اميد نه تنها مذموم و نكوهيده نيست، بلكه نقش بسيار مهمّى در حركت چرخ هاى زندگى و پيشرفت در جنبه‏ هاى مادّى و معنوى بشر دارد. اساساً امید و آرزوهای مثبت و سازنده نسبت به آینده نیروی محرک انسان برای تلاش بیشتر است و اگر در وجود انسان خاموش گردد، نشاط زندگى از او رخت بر مى‏ بندد و انسان را به موجودى سست و بى هدف تبدیل مى‏ كند.

اصل «آرزو» و «اميد» نه تنها مذموم و نكوهيده نيست؛ بلكه نقش بسيار مهمّى در حركت چرخ هاى زندگى و پيشرفت در جنبه‏ هاى مادّى و معنوى بشر دارد. اگر اميد و آرزو در دل مادر نباشد هرگز فرزندش را شير نمى ‏دهد و انواع زحمت‏ها و ناراحتى‏ها را براى پرورش او تحمّل نمى ‏نمايد، همان گونه كه در حديث معروف نبوى(صلى الله عليه و آله) آمده است: «اَلْاَمَلُ رَحْمَةٌ لِاُمَّتِى وَ لَوْلَا الْاَمَلُ مَا رَضِعَتْ وَالِدَةٌ وَلَدَهَا وَ لَاغَرَسَ غَارِسٌ شَجَرَهَا!»(1)؛ (اميد و آرزو، رحمت براى امّت من است و اگر اميد و آرزو نبود هيچ مادرى فرزندش را شير نمى‏ داد و هيچ باغبانى نهالى نمى‏ كاشت).

كسى كه يقين كند مثلاً امروز روز آخر زندگى اوست يا در آينده بسيار نزديكى از دنيا مى ‏رود، دست از همه كار مى‏ شويد و در واقع موتور زندگى او خاموش مى‏ شود و چرخ هاى آن از كار مى‏ افتد و شايد يكى از دلايل مخفى بودن پايان عمر هر كس همين باشد كه چراغ پر فروغ اميد و آرزو در دلش خاموش نشود و به تلاش هاى زندگى ادامه دهد. همان گونه كه در حديثى از حضرت مسيح(عليه السلام) مى خوانيم: «در جايى نشسته بود و پيرمردى را مشاهده كرد كه با كمك بيل به شكافتن زمين مشغول است و تلاش گرم و مستمرّى براى كار كشاورزى دارد. حضرت مسيح(عليه السلام) به پيشگاه خدا عرضه داشت: خداوندا اميد و آرزو را از او برگير! ناگهان پيرمرد بيل را به كنارى انداخت و روى زمين دراز كشيد و خوابيد، كمى بعد حضرت مسيح(عليه السلام) عرضه داشت: بارالها! اميد و آرزو را به او بازگردان! ناگهان مشاهده كرد كه پيرمرد برخاست و دوباره مشغول فعّاليّت و كار شد! حضرت مسيح(عليه السلام) از او سؤال كرد كه من دو حال مختلف از تو ديدم، يك بار بيل را به كنار افكندى و روى زمين خوابيدى، امّا در مرحله دوم ناگهان برخاستى و مشغول كار شدى؟! پيرمرد در جواب گفت: در مرتبه اوّل فكر كردم من پير و ناتوانم و آفتاب لب بامم، امروز بميرم يا فردا خدا مى‏ داند، چرا اين همه به خود زحمت دهم و اين همه تلاش كنم؟ بيل را به كناري انداختم و بر زمين خوابيدم! ولى چيزى نگذشت كه اين فكر به خاطرم خطور كرد از كجا معلوم كه من سال هاى زيادى زنده نمانم؟ افرادى مثل من بودند و سالها عمر كردند، انسان تا زنده است زندگى آبرومندي مى‏ خواهد و بايد براى خود و خانواده ‏اش تلاش كند، برخاستم و بيل را گرفتم و مشغول كار شدم».(2)

به همين دليل براى ايجاد تحرّك بيشتر در گروه‏ هاى مختلف اجتماعى بايد اميد به آينده را در دل آنها زنده نگه داشت؛ ولى همين اميد و آرزو كه رمز حركت و تلاش انسان هاست و مانند قطرات حيات بخش‏ باران - كه سرزمين‏هاى مرده را زنده مى ‏كند - سرزمين دل انسان را زنده نگه مى ‏دارد، اگر از حدّ بگذرد به صورت سيلابى ويرانگر در مى‏ آيد و همه چيز را با خود مى ‏برد و سرانجام انسان را غرق دنياپرستى و ظلم و جنايت و گناه مى‏ كند. به همين دليل پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) «طول اَمَل» را يكى از دو دشمن بسيار خطرناك براى انسان ها شمرده و فرموده است: «خِصْلَتَانٌ اِتِّبَاعُ الْهَوَى‏ وَ طُولُ الْاَمَلِ، فَاَمَّا اِتِّبَاعُ الْهَوَى‏ فَاِنَّهُ يَعْدِلُ عَنِ الْحَقِّ، اَمَّا طُولُ الْاَمَلِ فَاِنَّهُ يُحبِبُ الدُّنْيَا»(3)؛ (شديدترين چيزى كه از آن بر شما مى‏ ترسم دو خصلت است: پيروى از هوی و آرزوى دور و دراز؛ زيرا هواپرستى شما را از حق باز مى‏ دارد و امّا آرزوى دور و دراز شما را حريص بر دنيا مى‏ كند). شبيه همين معنى با كمى تفاوت در «نهج البلاغه» از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) آمده است.(4)
اگر آرزوها متوجّه ارزش هاى والاى انسانى باشد و يا جنبه مردمى و اجتماعى پيدا كند و در مسير تكامل و پيشرفت واقعى انسان ها و درجات كمال قرار گيرد و انسان را به تلاش و كوشش بيشتر در اين راه ها وادارد بدون شك چنين آرزويى هر قدر طولانى بوده باشد، نه تنها نشانه پستى نيست كه نشانه كمال انسان است.

اساساً اميد و آرزو نسبت به آينده نيروى محرّك انسان براى تلاش ها و كوشش هاست و اگر چراغ پرفروغ اميد و آرزو در دل انسان خاموش گردد، در واقع روح او مى ‏ميرد، نشاط زندگى از او رخت بر مى‏ بندد و انسان را به موجودى سست و بى هدف و بى تلاش مبدّل مى‏ كند. در واقع آرزو بر دو قسم است: «آرزوهاى كاذب» كه همچون سراب در بيابانِ زندگى ظاهر مى‏ شوند و تشنه كامان را به دنبال خود مى‏ كشانند و هر لحظه تشنه ‏تر مى‏ سازند تا از شدّت تشنگى هلاك شوند و «آرزوهاى صادق» و مثبت و سازنده كه همچون آب حيات، گلستان وجود آدمى را سيراب و پرثمر مى‏ سازد و هر چه زحمت مى‏ كشد نشاط و معنويّت بيشترى مى ‏يابد. اين همان چيزى است كه در قرآن مجيد به آن اشاره شده است: «اَلْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَاباً وَ خيْرٌ اَمَلاً»(5)؛ (مال و فرزندان، زيور حيات دنيا هست و باقيات الصّالحات [ارزش هاى پايدار و شايسته] نزد پروردگارت ثوابش بهتر و اميد بخش ‏تر است). در اين آيه به هر دو بخش از آرزوها اشاره شده است.
در روايات اسلامى نيز اشارات پر معنايى به آرزوهاى مثبت و سازنده ديده مى ‏شود از جمله در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى‏ خوانيم: «اِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِيرَ لَيَقُولُ يَا رَبِّ ارْزُقْنِى حَتَّى افْعَلَ كَذَا وَ كَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ وُجُوهُ الْخَيْرِ، فَاذَا عَلِمَ اللَّهُ ذَلِكَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِيَّتِهِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْاجْرِ مِثْلَ مَا يَكْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ، انَّ اللَّهَ وَاسِعٌ كَرِيمٌ»(6)؛ (گاهى بنده مؤمن تهى‏دست‏ مى ‏گويد: خداوندا! به من روزى عطا كن تا فلان كار خير و نيك را بجا آورم، هرگاه خداوند در او صدق نيّت بداند [نه اينكه اين آرزو پوششى براى رسيدن به هوا و هوس ها باشد] تمام اجر و پاداشى را كه در صورت رسيدن به اين آرزو و انجام آن كارهاى خير استحقاق پيدا مى‏ كرد براى او نوشته مى‏ شود [هر چند هيچ يك را انجام نداده باشد] رحمت خداوند گسترده و كرمش بى ‏پايان است).
اصولاً همّت انسان به اندازه آرزوهاى مثبت اوست، هر قدر دامنه آنها گسترده‏ تر باشد همّت او والاتر است و جالب اينكه از روايات اسلامى نيز به خوبى استفاده مى‏ شود كه خداوند به مقدار اين آرزوها به افراد با ايمان، اجر و پاداش مى‏ دهد، چرا كه نشانه آمادگى روح و جسم آنها براى انجام هر چه بيشتر اعمال صالح است و حتّى از روايات استفاده مى‏ شود كه اگر انسان آرزوى خوبى براى رضاى خدا داشته باشد از دنيا بيرون نمى‏ رود مگر اينكه خداوند او را به آرزويش مى‏ رساند، در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) مى‏ خوانيم: «مَنْ تَمَنَّى شَيْئاً وَ هُوَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضاً، لَمْ يَخْرُجْ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يُعْطَاهُ»(7)؛ (كسى كه آرزوى چيزى كند در حالى كه رضاى خداوند متعال در آن باشد از دنيا خارج نمى‏ شود مگر اينكه به خواسته خود مى‏ رسد).
البتّه ممكن است در مواردى مصالحى ايجاب كند كه انسان به آرزويش نرسد، چرا كه اگر برسد آثار بدى مانند غرور و غفلت و عشق به دنيا و مانند آن در او ايجاد مى‏ شود. خداوند با الطاف خفيّه ‏اش او را از وصول به آرزويش باز مى ‏دارد. اين بحث را با اشاره به نكته ديگرى پايان مى‏ دهيم و آن اينكه: آرزوهاى سازنده و بلند، انسان را به سازندگى خويش دعوت مى‏ كند و سبب تكامل و ترقّى روحى او مى‏ شود، زيرا مى‏ داند تكيه بر جاى بزرگان زدن بدون آماده ساختن اسباب بزرگى ميسّر نيست و به گفته شاعر عرب:
«اعَلِّلُ النّفس بالآمال ادركُهَا مَا اضْيَقَ الْعَيْشُ لَوْلَا فُسْحَةُ الْامَلِ!»؛ (خويشتن را به وسيله آرزوهاى سازنده پرورش مى‏ دهم تا به آن برسم. چقدر ميدان زندگى تنگ است اگر گستردگى آرزوها نباشد!).(8)