آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ملامتيه یکی از فرق صوفيه است كه اختلاف مشربى با غالب صوفيه داشت و عبوديت را به خداوند اختصاص می داد و بدگمانى در حق نفس را اولين قدم حسن ظن به حق می دانست. از اين جهت سعى مى کردند از حيث ظاهر با ساير مردم تفاوت نداشته باشند تا مرتکب ريا نشوند. اساس ملامتيه كه در ابتدا، محاربه با نفس و كتمان حسنات نفس بود، تدريجاً دچار افراط شد و منتهى گرديد به تعهد در مخالفت با افكار و عقايد و رسوم عامّه، و در واقع به نوعى وقاحت و اباحه منجر شد! دكتر زرين كوب این گروه را متأثر از عقايد بودایی و هندی می داند.

«ملامتيه» طايفه اى بوده اند از صوفيه كه در قرن سوّم هجرى و بعد از آن در خراسان شهرت داشته اند و به سبب اختلاف مشربى كه آنها با غالب صوفيه عصر خويش داشته اند عنوان ملامتى در یک برهه در مقابل صوفى به كار مى رفته است.
ملامتيه در طريقت خويش معتقد بوده اند كه عبوديت را بايد به خداوند اختصاص داد؛ از اين رو در اين مقام بايد كه سالك نه عمل خود را پيش چشم آورد، نه عمل و نظر مخلوق را ملاحظه كند و بدگمانى در حق نفس را اولين قدم حسن ظن به حق كه اصل معرفت است بداند. از اين جهت ملامتيه در اخلاق و معاملات عمداً سعى مى كرده اند كه بر خلاف زاهدان و پشمينه پوشان عصر خويش از حيث لباس و رفتار و احوال ظاهرى با ساير مردم تفاوت نداشته باشند تا به ورطه ريا و خودنمائى نيفتند و پشت به قبله نماز نخوانند! مخصوصاً سعى داشتند كه هرگز «در اظهار خير و اخفاء شر نكوشند». حتى ملامتيه براى آنكه به ريا و خود فروشى دچار نشوند از اظهار قبايح و معايب نفس در نزد عامه إبا نداشته اند! و نفس را همواره متهم و ملوم مى خواسته اند. خويشتن را به عمد، معروض ملامت خلق مى كرده اند تا به خويشتن مغرور و فريفته نشوند!
از قدماى طريقه ملامتيه ابوحفص نيشابورى و حمدون قصّار (271 ق) و ابوعثمان حيرى (298 ق) را ذكر كرده اند. «حمدون قصار» در واقع شيخ ملامتيه بوده، و طريقه ملامتيه به وسيله او منتشر شده است.(1)
اساس ملامتيه كه در آغاز عبارت از محاربه با نفس و اقدام بر كتمان حسنات نفس بود، بعدها تدريجاً دچار توسعه و افراط شد و منتهى گرديد به تعهد در مخالفت با افكار و عقايد و آداب و رسوم عامّه، و در واقع به نوعى وقاحت و اباحه گری منجر شد!(2)
ابو عبدالرحمن سلمى در «رسالة الملامتيه» (صفحات 99 و 119 و 118) و ابن عربى در فتوحات درباره اهميت مقام اين طايفه مبالغه نموده و مقام آنها را به سبب مزيد اتصال به حق شبيه مقام حضرت محمد(صلى الله عليه وآله) بعد از معراج و مقام موسى(عليه السلام) بعد از تكليم شمرده و گفته است خداوند به سبب غيرت، احوال آنها را از خلق مستور داشته است. ابو العلاء عفيفى دانشمند مصرى اين رساله را نشر داده و در باب ملامتيه تحقيقات بسيار كرده و قول ملامتيه را در سوء ظن و تحقير نسبت به نفس تا حدّى متكى بر عقائد مجوس دانسته است، و ملامتيه را مانند «اهل فتوت» متأثر از تعاليم و عقايد مجوس شمرده است ولى دكتر زرين كوب گفته: حق آن است كه طريقه ملامتيه تحت تأثير عقايد و تعاليم بودائى و هندى است نه مجوس و زرتشتى.(3)،(4)