آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از مجموع آيات قرآن استفاده مى شود كه اصول اخلاق را مى توان در چهار بخش خلاصه كرد: 1 ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خالق. 2 ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خلق. 3 ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خويشتن. 4 ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با جهان آفرينش و طبيعت.

مى دانيم قرآن مجيد به صورت يك كتاب كلاسيك تنظيم نشده كه فصول و ابواب و مباحثى به شكل اين گونه كتابها داشته باشد، بلكه مجموعه اى از وحى آسمانى است كه به تدريج و بر حسب نيازها و ضرورتها نازل شده است، ولى مى توان آن را با استفاده از روش تفسير موضوعى در چنين قالبهايى ريخت.
از مجموع آيات قرآن استفاده مى شود كه اصول اخلاق را مى توان در چهار بخش خلاصه كرد:
1 ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خالق.
2 ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خلق.
3 ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خويشتن.
4 ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با جهان آفرينش و طبيعت.
مسأله شكرگزارى (شكر منعم) و خضوع در مقابل خداوند و رضا و تسليم در برابر فرمان او و مانند اينها، جزء گروه اوّل است. تواضع و فروتنى، ايثار و فداكارى، محبّت و حسن خلق، همدردى و همدلى و مانند آن، از گروه دوم مى باشد. پاكسازى قلب از هرگونه ناپاكى و آلودگى، و مدارا با خويشتن در برابر تحميل و فشار بر خود و امثال آن، از گروه سوم است و عدم اسراف و تبذير و تخريب مواهب الهى و مانند آن، از گروه چهارم است.
البتّه اين شعب چهارگانه با شعب چهارگانه اى كه در كتاب «اسفار» فيلسوف معروف «ملاّصدرا شيرازى» و پيروان مكتب او آمده است، متفاوت می باشد. آنها مطابق روش معروف خود كه انسان را در مسير سعادت به مسافرى تشبيه مى كنند و مسائل خودسازى را به سير و سلوك تعبير مى نمايند، براى انسان چهار سفر قائل شده اند: او مى گويد سالكان از عرفا و اولياء الله چهار سفر دارند:
1 ـ سفر از خلق به سوى حق. (السّفر من الخلق الى الحقّ)
2 ـ سفر به حق در حق. (السّفر بالحقّ فى الحقّ)
3 ـ سفر از حق به سوى خلق به وسيله حق. (السّفر من الحقّ الى الخلق بالحقّ)
4 ـ سفر به حق در خلق. (السّفر بالحقّ فى الخلق)
ناگفته پيداست كه اين سفرهاى اربعه يا مراحل چهارگانه خودسازى و سير و سلوك الى الله، راه ديگرى را مى پيمايد.
در قرآن مجيد مجموعه آياتى وجود دارد كه به نظر مى رسد اصول كلّى اخلاق در آن ترسيم شده است. از جمله، مجموعه آيات سوره لقمان است كه از اين آيه شروع مى شود: «وَلَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ اَنِ اشْكُرْلِلّهِ»؛ (ما به لقمان حكمت بخشيديم [و به او الهام كرديم] شكر خدا را به جاى آور!).(1)
در زمينه معارف و عقائد، نخست سخن از شكر منعم مى گويد، و مى دانيم مسأله شكر منعم، نخستين گام در طريق شناخت خداست؛ و به تعبير ديگر ـ همان گونه كه علماى علم عقائد و كلام تصريح كرده اند ـ انگيزه حركت به سوى شناخت خداوند همان مسأله شكر نعمت است؛ چرا كه انسان، هنگامى كه چشم باز مى كند خود را غرق نعمتهاى فراوانى مى بيند، و بلافاصله وجدان او وى را به شناخت بخشنده نعمت دعوت مى كند، و اين آغاز راه براى معرفة اللّه است.
سپس به سراغ مسأله توحيد مى رود، و با صراحت مى گويد: «لاتُشْرِكْ بِاللّهِ اِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيِمٌ»؛ (چيزى را همتاى خدا قرار نده كه شرك ظلم عظيمى است!). و در مرحله ديگر، سخن از معاد مى گويد كه دومين پايه مهمّ معارف دينى است؛ مى گويد: «يابُنَىَّ اِنَّها اِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل فَتَكُنْ فِى صَخْرَة اَوْ فِى السَّمواتِ اَوْ فِى الاَْرْضِ يَأْتِ بِها اللّهُ»؛ (پسرم! اگر به اندازه سنگينى دانه خردلى [عمل نيك يا بد] باشد و در دل سنگى يا گوشه اى از آسمانها و زمين قرار گيرد، خداوند آن را [در قيامت براى حساب] حاضر مى سازد!).(2) سپس به اصول اساسى اخلاق و حكمت عملى پرداخته و به امور زير اشاره مى كند:
1 ـ مسأله احترام نسبت به پدر و مادر، و شكرگزارى از آنها به دنبال شكر پروردگار «وَ وَصَّيْنا اْلاِنْسانَ بِوالِدَيْهِ.... اَنِ اشْكُرْلى وَ لِوالِدَيْكَ».(3)
2 ـ اهميّت دادن به نماز و رابطه با پروردگار و نيايش و خضوع در برابر او «َاقِمِ الصَّلوةَ».(4)
3 ـ امر به معروف و نهى از منكر «وَاْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ».(5)
4 ـ صبر و شكيبايى در مقابل حوادث تلخ زندگى «َاصْبِرْ عَلى ما اَصابَكَ».(6)
5 ـ حسن خلق در برابر مردم «وَلاتُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنّاسِ».(7)
6 ـ تواضع و فروتنى و ترك تكبّر در برابر خدا و خلق «وَ لاتَمْشِ فِى الاَْرْضِ مَرَحاً اِنَّ اللّهَ لايُحِبُّ كُلَّ مُخْتال فَخُور».(8)
7 ـ ميانه روى و اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن (و همه چيز) «وَاقْصِدْ فِى مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ».(9)
به اين ترتيب، مشاهده مى كنيم كه قسمت عمده اى از فضائل اخلاقى، به عنوان حكمت لقمان در آيات منعكس است كه شامل شكر و صبر و حسن خلق و تواضع و ميانه روى و دعوت به نيكيها و مبارزه با بديها مى شود، كه ضمن هفت آيه توضيح داده شده است.(10)
در آيات سه گانه سوره انعام كه از آيه 151 شروع و به 153 ختم مى شود، ده فرمان مهم بيان شده است، كه قسمت مهمّى از اصول اخلاقى را در برگرفته است. از جمله: ترك ظلم و ستم نسبت به فرزندان، ايتام، عموم مردم؛ و رعايت عدالت در برابر هر كس و ترك جانبدارى تعصّب آلود از نزديكان و بستگان و دوستان در برابر نقض اصول عدالت، و نيز پرهيز از زشتكاريهاى ظاهر و باطن و همچنين حق شناسى در برابر پدر و مادر، و پرهيز از آنچه موجب تفرقه مى شود، و نيز اجتناب از هرگونه شرك.(11)،(12)