آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

نعمان بن ثابت معروف به ابو حنیفه در سال ۸۰ هجرى در کوفه متولّد شده و در همان شهر به فراگیری علوم پرداخت. وی از محضر استادانی همچون حماد بن ابی سلیمان اشعری، ابراهیم نخعی و... استفاده نمود و از شاگردان وى ابویوسف، ابو عبد الله محمد ابن حسن شیبانی و... را می توان نام برد. وی صاحب تألیفاتی همچون الفقه الاکبر، العالم و المتعلم، الوصية، و... می باشد. او در سال ۱۵۰ هجرى قمری در بغداد وفات یافت.

نعمان بن ثابت بن مرزبان زوطي، که اصالتا کابلی می باشد، معروف به ابو حنیفه، رئیس یکی از مذاهب اربعه اهل سنت است. که در سال ۸۰ هجرى در کوفه متولّد شده و در همان شهر به فراگیری علوم پرداخت. و در سال ۱۵۰ هجرى قمری در بغداد وفات یافت. وی در طول دوران تحصیلش از محضر اساتیدی بهره برد؛ و همچنین دارای شاگردان و تالیفاتی است که به آن اشاره می کنیم:
الف: اساتید ابو حنیفه
مشهورترین استادان ابوحنیفه «حماد بن ابی سلیمان اشعری» متوفی سال 120 هجری می باشد، که وی مدت 18 سال نزد او به تحصیل فقه و حدیث پرداخت و از محضر ابراهیم نخعی و شعبی نیز در فراگیری فقه استفاده نمود، تا اینکه بعد از چهل سالگی مستقلا به تدریس پرداخت.
ملا هاشم خراسانی امام جعفرصادق (علیه السلام) را هم جزء استادان ابوحنیفه به حساب آورده است و می گوید: چهار هزار نفر از حضرت صادق اخذ علم و روایت می نمودند که ابوحنیفه و مالک بن انس از آنها می باشند.
ابوحنیفه چون عصر صحابه را درک کرده بود؛ جزء تابعین به شما می رفت، وی از چند نفر از صحابه نقل حدیث کرده است از جمله: انس بن مالک، عبدالله بن انس الجهنی، عبدالله بن حارث بن جزء زبیدی، جابر بن عبدالله، عبدالله بن ابی اوفی، واثله بن الاثقع، معقل بن یسار، ابو طفیل، عامر بن واثله، عایشه بنت عجرد، سهل بن سعد، ثابت بن خلاد بن سوید، ثابت بن یزید بن سعید، عبدالله بن بصره، محمود بن الربیع و عبدالله ابن جعفر ابو امامه.(1)
ب: شاگردان ابوحنیفه
شاگردان ابوحنیفه که در گسترش فقه و مذهب وی نقش به سزای داشتند؛ عبارتند از:
1ـ ابویوسف که در سال 113 هجری به دنیا آمده و در سال 182 وفات نموده است. وی کتابهای زیادی را در بحث عبادات، معاملات و حدود نوشته است که مشهورترین آنها کتاب «الخراج» می باشد که آن را به دستور «هارون الرشید» نوشت.
2ـ ابو عبد الله محمد ابن حسن شیبانی (187ـ132): شیبانی مدت زیادی شاگرد ابوحنیفه بود، و از طرف هارون الرشید به قضاوت منصوب گردید.
3ـ زفربن الهذیل(158ـ 110هـ ق): وی پیش از ابویوسف و محمدبن حسن شیبانی نزد ابوحنیفه درس خوانده و در قیاس کار کرده است.
4ـ حسن بن زیاد لؤلوئی کوفی: ابوعلی حسن بن زیاد لؤلوئی کوفی متوفی در سال204 هجری هم از شاگردان و یاران ابوحنیفه به شمار می رود. شهرتش بیشتر به سبب روایت حدیث می باشد. در کوفه سمت قضاوت را داشته و این کتابها از اوست: ادب القاضی، الخصال، معانی الادیان، النفقات، الخراج، الفرائض، الوصایا، المجرد والامالی.
باید دانست که ابوحنیفه برای مذهبش کتابی تالیف نکرده، ولی شاگردانش مخصوصاً ابویوسف و محمد بن حسن شیبانی در مذهب او به تالیف کتابهائی پرداخته اند و با توجه به احادیث نبوی بین فقه حنفی و فقه اهل مدینه که بر مبنای سنت پایه گذاری شده بود، رابطه ای برقرار ساخته و مذهب استاد خویش را استحکام بخشیدند.
ج: آثار منسوب به ابوحنيفه:
1- الفقه الاکبر: پاسخهاي ابوحنيفه به پرسش‌هاي اعتقادي.
2- الفقه الابسط: اين کتاب مشتمل بر پاسخ‌هاي ابوحنيفه به پرسش‌هاي اعتقادي شاگردش ابومطيع بلخي است.
3- العالم و المتعلم: رساله‌اي است در قالب پرسش و پاسخ که موضوع اصلي آن تعاليم ارجاء حنفي و رابطه ايمان و عمل است.
4- رسالة الي عثمان البتي: رساله‌اي است به عثمان بن سليمان بتي، فقيه و متفکر بصري در باره‌ي ارجاء. ابوحنيفه در اين رساله اتهام ارجاء افراطي را از خود نفي کرده است.
5- الوصية.
6- وصية الي تلميذه القاضي ابويوسف: شامل پاره‌اي از دستورهاي اخلاقي است.
افزون بر اين برخي نسخ خطي نيز به ابوحنيفه منسوب است:
7- وصيه الي ابنه حماد.
8- وصية الي يوسف بن خالد السمتي.
9- رساله في الايمان و تکفير من قال بخلق القرآن و مجادلة لاحد الدهريين.(2)
ابوحنیفه یکی از فقهای است که در راه استخراج احکام فقهی روشی غیر از دیگر فقها در پیش گرفت؛ چرا که پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رأی می‌نامیدند زیرا ابوحنیفه قائل به رأی است چنان که بعد از صدور هر فتوایی و حکمی عنوان می‌کرد «این سخن ما- براساس- رأی است و بهترین سخنی است که بر آن دست یافته‌ایم.(3)
ابو حنیفه چون در عمل به سنّت سخت‌گیر بود، و فقط هفده حدیث! از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را صحیح‌ می دانست. (4) از این رو به صورت چشم گیری به قیاس روى آورد.(5)
عمل گستردۀ او به قیاس، سبب منازعاتى میان وى و فقهاى هم عصرش؛ از جمله: سفیان بن سعید ثورى که از علماى کوفه به شمار مى‌رفت، و شریک بن عبد الله نخعى، قاضى کوفه و محمّد بن عبد الرحمن بن ابى لیلى گردید.(6)