آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در این که منظور از «ربّ» در آیه «إنَّهُ رَبِّى أَحْسَنَ مَثْواىَ»، کیست، دو نظر وجود دارد: 1- منظور خداوند است. 2- منظور عزیز مصر است.

وقتى که همسر عزیز مصر از حضرت یوسف(علیه السلام) درخواست کامجوئى کرد از جمله دلائلى که حضرت یوسف(علیه السلام) براى رد درخواست او کرد این بود که من چگونه مى توانم تسلیم چنین خواسته اى شوم، در حالى که در خانه عزیز مصر زندگى مى کنم، و در کنار سفره او هستم، و او مقام مرا گرامى داشته است، که این عبارت در قرآن با جمله «انَّهُ رَبِّى أَحْسَنَ مَثْواىَ»(1) آمده است. در این که منظور از «ربّ» چه کسى است؟ در میان مفسران گفتگو بسیار است، اکثر مفسران ـ چنان که مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» و نویسنده «المنار» در «المنار» مى گوید ـ «ربّ» را به معنى وسیع کلمه گرفته اند، و گفته اند: منظور از آن «عزیز مصر» است، که در احترام و اکرام یوسف(علیه السلام)، فرو گذار نمى کرد، و از همان آغاز کار، سفارش یوسف را با جمله «أَکْرِمِى مَثْواه» به همسرش نمود.
و گمان این که کلمه «ربّ» در این معنى به کار نمى رود، کاملاً اشتباه است؛ زیرا در همین سوره چندین بار کلمه «ربّ» به غیر از خدا، اطلاق شده است، گاهى از زبان یوسف(علیه السلام) و گاهى از زبان غیر یوسف(علیه السلام).
مثلاً در داستان تعبیر خواب زندانیان مى خوانیم: (یوسف به آن زندانى که بشارت آزادى داده بود گفت: مرا به «ربّ» خود [سلطان مصر] یادآورى کن)؛ «وَ قالَ لِلَّذی ظَنَّ أَنَّهُ ناج مِنْهُمَا اذْکُرْنی عِنْدَ رَبِّکَ».(2)
و باز، از زبان یوسف مى خوانیم: (هنگامى که فرستاده فرعون مصر نزد او آمد، گفت: به نزد «ربّ» خود [فرعون] بازگرد، و از او بخواه تحقیق کند، چرا زنان مصر دست هاى خود را بریدند)؛ «فَلَمّا جاءَهُ الرَّسُولُ قالَ ارْجِعْ إِلى رَبِّکَ فَسْئَلْهُ ما بالُ النِّسْوَةِ اللاّتی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُن».(3)
و در آیه 41 همین سوره، از زبان یوسف، و در ذیل آیه 42 از زبان قرآن مى خوانیم کلمه «ربّ» به مالک و صاحب نعمت، اطلاق شده است.
بنابراین، ملاحظه مى کنید در همین سوره، در چهار مورد، - غیر از مورد بحث - کلمه «ربّ» به غیر خدا اطلاق شده است، هر چند در همین سوره و سوره هاى دیگر قرآن، این کلمه کراراً به پروردگار جهان گفته شده است.
بنابراین منظور این است که: این کلمه مشترک است، و به هر دو معنى اطلاق مى گردد.
ولى به هر حال، بعضى از مفسرین، ترجیح داده اند کلمه «ربّ» در آیه مورد بحث «إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوایَ»، به معنى خداوند است؛ زیرا کلمه «اللّه» که قبل از آن ذکر شده، سبب مى شود: ضمیر به آن بر گردد، و در این صورت معنى جمله چنین مى شود: «من به خدا پناه مى برم، خدائى که پروردگار من است و مقام و منزلت مرا گرامى داشت، و هر نعمتى دارم از ناحیه او است».
در «تورات» «سفر پیدایش»، فصل 39، شماره هاى 7 و 8 و 9 چنین آمده: «و بعد از این مقدمات، واقع شد این که «زنِ آقایش» چشمان خود را بر یوسف انداخته به او گفت: با من بخواب، اما او ابا نموده، به زنِ آقایش گفت: اینک آقایم به آنچه با من در خانه است عارف نیست، و تمامى ما یملکش به دست من سپرده است، در این خانه از من بزرگ ترى نیست و از من چیزى مضایقه نکرده است جز تو، چون که زن او مى باشى پس این قباحت عظیم را چگونه خواهم کرد، به خدا گناه بورزم...».
این جمله هاى «تورات» نیز مؤید معنى اول است.(4)