آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در آیه 39 سوره رعد به لوح محو و اثبات و لوح محفوظ اشاره شده است. تحقّق موجودات و حوادث جهان، دو مرحله دارد: یک مرحله قطعیت، که هیچ گونه دگرگونى در آن راه ندارد، و دیگرى مرحله غیر قطعى. در حقیقت گاهى یک حادثه را با علل ناقصه در نظر مى گیریم، که از آن تعبیر به مرحله محو و اثبات مى شود، و گاهی با علت تامّه اش، یعنى وجود مقتضى، و عدم مانع، که در لوح محفوظ ثبت می گردد. لازم به ذکر است که محو و اثبات، هرگونه دگرگونى را بر اثر تغییر شرایط یا وجود موانع شامل مى شود.

پاسخ این سؤال را مى توان با توجه به آیه 39 سوره «رعد» به دست آورد. خداوند مى فرماید: (خداوند هر چه را بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات مى کند؛ و «امّ الکتاب» [لوح محفوظ] نزد اوست)؛ «یَمْحُوا اللهُ مَا یَشَاءُ وَیُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْکِتَابِ».
گرچه جمله«یَمْحُوا اللهُ مَا یَشَاءُ وَیُثْبِتُ...» در آیه فوق، در زمینه نزول معجزات یا کتب آسمانى، به پیامبران وارد شده ولى یک قانون کلى و شامل را بیان مى کند که در منابع مختلف اسلامى نیز به آن اشاره شده است، و آن این که:
تحقق موجودات و حوادث مختلف جهان، دو مرحله دارد: یکى مرحله قطعیت، که هیچ گونه دگرگونى در آن راه ندارد، و دیگرى مرحله غیر قطعى و به تعبیر دیگر «مشروط» است که در این مرحله، دگرگونى در آن راه دارد، و از آن تعبیر به مرحله محو و اثبات مى شود.
گاهى نیز از این دو تعبیر به «لوح محفوظ» و «لوح محو و اثبات» مى شود، گویى در یکى از این دو لوح، آنچه نوشته شده است، به هیچ وجه دگرگونى در آن راه ندارد و کاملاً محفوظ است و اما دیگرى ممکن است، چیزى در آن نوشته شود و سپس محو گردد و به جاى آن چیز دیگرى نوشته شود.
و اما حقیقت امر این است که: گاهى یک حادثه را با اسباب و علل ناقصه آن در نظر مى گیریم، مثلاً سمّ کشنده اى را که مقتضاى طبیعتش نابود کردن یک انسان است مورد توجه قرار مى دهیم و مى گوییم:
هر کسى آن را بخورد مى میرد، بى خبر از این که این سمّ، یک «ضدّ سمّ» هم دارد که اگر پشت سر آن بخورند اثرش را خنثى مى کند (البته ممکن است بى خبر هم نباشیم امّا نخواهیم یا موقعیت اقتضاء نکند که سخنى از ضد سمّ بگوییم).
ملاحظه مى کنید در اینجا این حادثه، یعنى «مرگ به خاطر خوردن سمّ» جنبه قطعى ندارد و به اصطلاح جاى آن، لوح محو و اثبات است که تغییر و دگرگونى با توجه به حوادث دیگر در آن راه دارد.
ولى اگر حادثه را با علت تامّه اش، یعنى وجود مقتضى، و اجتماع همه شرائط و از میان رفتن همه موانع، در نظر بگیریم (در مثال بالا، سمّ را با نخوردن ضدّ سمّ، توأم در نظربگیریم »در اينجا ديگر حادثه قطعى است و به‏اصطلاح جايش در لوح محفوظ و امّ ‏الكتاب است و هيچ دگرگونى در آن راه ندارد.
اشاره به این که: سعادت و شقاوت یک امر حتمى و اجتناب ناپذیر نیست، حتى اگر انسان کارهایى انجام داده باشد که در صف اشقیاء قرار گیرد، مى تواند با تغییر موضع خود، و روى آوردن به نیکى ها و مخصوصاً کمک و خدمت به خلق خدا، سرنوشت خود را دگرگون سازد؛ چرا که جاى این امور، لوح محو و اثبات است، نه امّ الکتاب.
روايات بسيارى كه در زمينه لوح محفوظ و لوح محو و اثبات و علم پيامبران و امامان وارد شده، كه براى نمونه چند نمونه اشاره می شود:
. از امام باقر عليه السلام نقل شده است كه «مِنَ الامورِ امورٌ مَحتومَةٌ كائنَةٌ لا مَحالَةَ، وَ مِنَ الامورِ امورٌ مَوقوفَةٌ عِندَاللَّهِ، يُقَدّمُ فيها ما يَشاءُ وَ يَمحو ما يَشاءُ وَ يُثبِتُ مِنها ما يَشاءُ ...»
(قسمتى از حوادث، حتمى است كه بايد تحقّق پذيرد و قسمت ديگر مشروط به شرايطى است در نزد خدا كه هر كدام را صلاح بداند، مقدّم مى‏دارد؛ هر كدام را اراده كند، محو مى ‏سازد و هر كدام را اراده كند، اثبات مى ‏نمايد). (1)
و نيز در حديثى از امام علىّ بن الحسين زين‏ العابدين عليه السلام مى‏ خوانيم كه فرمود:«لَولا آيَةٌ فِى كِتابِ اللَّهِ لَحَدَّثتُكُم بِما كانَ وَ ما يَكونُ إلى‏ يَومِ القِيامَةِ، فَقُلتُ لَهُ أيَّةُ آيَّةُ فَقالَ: قالَ اللَّهُ، يَمحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثبِتُ وَ عِندَهُ امُّ الكِتابِ»
(اگر يك آيه در قرآن نبود، من از حوادث گذشته و آينده تا روز قيامت به شما خبر مى ‏دادم. راوى حديث مى ‏گويد عرض كردم كدام آيه؟ فرمود: خداوند مى فرمايد: «يَمحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثبِتُ وَ عِندَهُ امُّ الكِتابِ».(2)
اين حديث دليل بر آن است كه حدّاقل بخشى از علوم پيشوايان بزرگ دين نسبت به حوادث مختلف، مربوط به لوح محو و اثبات است و لوح محفوظ با تمام خصوصيّاتش مخصوص خداست و تنها بخشى از آن را كه صلاح بداند به بندگان خاصّش تعليم مى‏كند.
در دعاهاى شب‏هاى ماه مبارك رمضان نيز كراراً مى ‏خوانيم:« وَ إن كُنتُ مِنَ الأشقِياءِ فَامحُني مِنَ ‏الأشقِياءِ وَاكتُبني مِنَ‏ السُّعَداءِ»؛ (اگر من از شقاوتمندانم مرا از آنها حذف كن و در سعادتمندان بنويس) يعنى توفيق اين كار را به من مرحمت كن.
«محو و اثبات» به ترتیبى که گفته شد معنى جامعى دارد که هر گونه دگرگونى را بر اثر تغییر شرایط یا وجود موانع شامل مى شود، و این که: بعضى از مفسران انگشت روى یک مصداق خاص گذارده اند، مثلاً گفته اند: این جمله اشاره به مسأله محو گناهان بر اثر توبه و یا کم و زیاد شدن روزى، بر اثر تغییر شرایط و مانند آن است صحیح به نظر نمى رسد، مگر این که منظور بیان یک مصداق باشد.(3)