آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

یکى از اساسى ترین ویژگى هاى اسماعیلیه، تأکید فراوان آنها بر باطن دین است، به نحوى که یکى از معروف ترین نام هاى آنان باطنیه است. آنان معتقدند کسى که باطن شریعت را نداند، نه تنها از دین بى بهره است، بلکه مورد بیزارى رسول خدا(ص) نیز مى باشد. تأکید اسماعیلیه بر تأویل هاى نامناسب و بدون ضابطه، باعث تکفیر آنان از سوى مسلمانان شده است.

یکى از اساسى ترین ویژگى هاى اسماعیلیه تاکید فراوان آنها بر باطن دین است، به نحوى که یکى از معروف ترین نام هاى آنها باطنیه است و اکثر مخالفانِ آن ها، با این نام به ردّ آنها پرداخته اند. غزالى در «فضائح الباطنیّه»، محمدبن حسن دیلمى در «قواعد عقائد آل محمد فى الرّد على الباطنیّه»، علوجى در «الباطنیّه و تیاراتها التخریبیّه»، صابر طعیمه در «العقائد الباطنیّه و حکم الاسلام فیها»، محمدبن مالک در «کشف اسرار الباطنیّه و اخبار القرامطه»، شیخ کریم خراسانى در «تنبیهات الجلیّه فى کشف اسرار الباطنیّه» و دیگران از اسماعیلیه با عنوان باطنیّه یاد کرده اند.
شهرستانى درباره این نام مى نویسند: «انّما لزمهم هذا اللقب لحکمهم بأن لکل ظاهر باطنا ولکل تنزیل تاویلا».
البته گاهى اوقات در تاکید بر باطن زیاده روى کرده و مثل نزاریانِ امروز به شریعت پایبند نیستند و اهل سنت هم این عدم تقیّد را به پاى همه اسماعیلیه، بلکه به پاى همه شیعیان مى نویسد. اى کاش بزرگانِ نزاریان، کمى به این مسئله توجه کرده و دستورى در باب عمل به شریعت بدهند، نه اینکه برعکس، فتوا به رفع حجاب و کشف حجاب داده و خود را در مقابل مسلمانان جهان قرار داده و در کنار انگلیس و فرانسه قرار بگیرند.
اى کاش بزرگان نزارى مقدارى مصالح شیعه را در نظر گرفته و براساس مصالح کلى تشیع، بلکه اسلام حرکت کنند. تاکید اسماعیلیه بر تاویل هاى نامناسب و ذوقى و بدون هیچ ضابطه شرعى و عرفى و لغوى باعث تکفیر ایشان از سوى دیگر مسلمانان شده است. باید به اسماعیلیان گفت: «سلّمنا که امامان شما معصوم باشند، ولى طبق عملکرد تمام ائمه مورد قبول ما و شما، یعنى از حضرت امیر تا امام صادق هیچ گاه توجه به باطن باعث کم توجهى به شریعت نشده است. مگر حضرت امیر در محراب عبادت شهید نشد، و مگر امام صادق نفرمود هر کس که نماز را سبک بشمارد از ما نیست. کتاب شرح الاخبار قاضى نعمان سراسر این مطلب را مى رساند. بنابراین طبق فرمایش حضرت امیر «اگر حق را شناختى اهلش را مى شناسى»، نه اینکه حق را به وسیله نگاه به عمل اهل حق بشناسى و حق را با عمل اهل حق بسنجى.
و که نام «ملحد» هنگامى به نزاریان نسبت داده شد که از ظواهر شریعت دست کشیده و به زعم خود به باطن توجه کردند. تاویل متون و معارف دینى مورد انکار هیچ یک از فرق اسلامى نیست و در همه ادیان وجود داشته و دارد، ولى بنابر دیدگاه استاد مطهرى «گروهى پیدا شدند... و به تاویل آیات قرآن پرداختند و مسائلى را به قرآن نسبت دادند که روح قرآن از آنها بى خبر بود. در مقابل هر اعتراضى، گفتند که تنها ما مى فهمیم و باطن آیات را مى دانیم.
(انگار دیگران از عقل و شعور بى بهره بودند)... اسماعیلیان به واسطه باطنى گریشان خیانت هاى زیادى در تاریخ اسلام مرتکب شدند و آتش بزرگى در ایجاد انحراف در مسایل اسلامى داشتند. در کنگره تقریب مذاهب اسلامى که حدود سى سال پیش تشکیل گردید... شیعه و سنى بالاتفاق گفتند که ما اسماعیلیه را از فرق اسلامى به حساب نمى آوریم و به شما اجازه شرکت در کنگره را نمى دهیم». (1)
بنابر نظر اسماعیلیه شریعت بدون تاویل از هیچ ارزشى برخوردار نیست. آن کسى که باطن شریعت را نداند، نه تنها از دین بى بهره است، بلکه مورد بیزارى رسول خدا نیز مى باشد. (2) بنابراین اسماعیلیان در این جهت به نظریه مَثَل و مثمول معتقد گشته و قائلند هر چیزى در این عالم یک ممثولى دارد که باطن اوست و این امام است که معانى باطنى را براى اهلش آشکار مى سازد. ولى با مراجعه به کتب اسماعیلیه هیچ گاه تاویلات خود را به امام مستند نساخته و هیچ گاه دیده نمى شود که به صورت معین بگویند این تاویل را فلان امام بیان کرده است. این افراد غالباً تاویلات خود را بیان کرده و بیشتر اوقات از علماى بزرگ خود مطلبى را بیان مى کنند، تا از امام خود. گاهى اوقات از برخى از خلفاى فاطمى حتى یک کلمه هم در کتب اسماعیلیان یافت نمى شود. البته برخى کتب مجعول هست که معلوم نیست نویسنده آن کیست، مثل کتاب «امّ الکتاب» ابوالخطاب یا «الهفت و الاظله» مفّضل بن عُمر جعفى که معلوم نیست چگونه به دست این افراد رسیده و دیگران از آن خبرى ندارند.
از مشخصات این تاویلات روشن مى شود که بیشتر از غلات و نوافلاطونیان و گنوسیان تاثیر پذیرفته و کمتر راه و رسم ائمه خود را رفته اند. تمام تاویلات آنها حول محور امام مى چرخد که همان مطالب خطابیّه است. در روایات اثناعشریه آمده است که برخى غلات، واجبات را به شناخت امام و دوستدارانش و محرمات را به شناخت دشمنان امام و پیروانشان تعبیر کرده و اینگونه راه اباحه گرى را در پیش گرفتند و امام صادق به نکوهش آنان پرداخت.
لازم به ذکر است که طیبیان در جهان امروز به شریعت مقید بوده و اگرچه تاویلات ذوقى فراوانى در کتاب هایشان دیده شود، ولى عمل به شریعت، آنها را از برخى اتهامات مبّرى مى سازد.(3)، (4)