آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

محمد بن نعمان، پایه گذار فقه اسماعیلى و بزرگ ترین فقیه در همه ادوار اسماعیلیه است. او در مغرب به دنیا آمد و در سن بیست سالگى در سال 313 هجری به خدمت عبیدالله المهدى درآمد و تا آخر عمر در سال 363 هجری به مدت پنجاه سال به خلفاى فاطمى خدمت کرد. او از سال 334 هجری قاضى فاطمیان بود و در دوره معز (365-341 هـ) قاضى القضات اسماعیلیان فاطمى شد. از مهمترین کتب وى «دعائم الاسلام»، مهمترین کتاب فقهى اسماعیلیان در طول تاریخ  می باشد. او در سال 363 هـ در مصر درگذشت و در قاهره مدفون گردید.

محمد بن نعمان، پایه گذار فقه اسماعیلى و بزرگ ترین فقیه در همه ادوار اسماعیلیه است. او در مغرب به دنیا آمد، ولى از تاریخ تولد او اطلاعى در دست نیست.
برخى تخمین زده اند که وى در حدود سال 290 هجری در مغرب به دنیا آمد. او در سن بیست سالگى در سال 313 هجری به خدمت عبیدالله المهدى درآمد و از آن زمان تا آخر عمر در سال 363 هجری به مدت پنجاه سال به خلفاى فاطمى خدمت کرد.
او در ابتدا مسئول رساندن اخبار به عبیدالله و القائم بامرالله بود و از سال 334 هجری به عنوان قاضى در خدمت فاطمیان بود و در دوره معز (365-341 هـ) قاضى القضات اسماعیلیان فاطمى شد.
او در این دوره آثار متعددى را به رشته تحریر درآورد. از مهمترین کتب وى مى توان به «دعائم الاسلام»- مهمترین کتاب فقهى اسماعیلیان در طول تاریخ - «تأویل الدعائم»، «شرح الاخبار فى فضائل الأئمة الاطهار»، «افتتاح الدعوه»، «کتاب المجالس و المسایرات»، «کتاب الهمة فى آداب اتباع الائمه»، «اختلاف اصول المذاهب»، «اساس التأویل»، «الرسالة المذهبیّه فى العقائد الاسماعیلیه» و... نام برد که تمام اینها در قرن اخیر به چاپ رسیده اند.
کتب موجود وى را بیست و هفت و کتب مفقود او را بیست و سه کتاب دانسته اند. دعائم الاسلام وى در دو جلد مباحثى همچون ولایت، طهارت، صلات، زکات، روزه، حج، جهاد، معاملات و عقود را داراست و همه آن احادیث مروى از ائمه است. در این کتاب روایتى از ائمه اسماعیلیه وجود ندارد و به همین علت برخى تصور کرده اند که قاضى نعمان شیعه اثنى عشرى است و از روى تقیّه با خلفاى فاطمى کار مى کرده است. ولى کتب دیگر وى عقاید اسماعیلى او را به وضوح نشان داده و مى رساند که وى معتقد به امامت خلفاء فاطمى است.
تا ظهور صفویه علماى امامیه وى را از اسماعیلیه دانسته و از او مطالبى نقل نکرده اند، ولى از دوران صفویه به بعد او به عنوان یک شیعه امامى پذیرفته مى شود. گفتنى است که شیخ حرّ عاملى در وسائل الشیعه از وى نقل نمى کند، ولى علامه مجلسى در بحارالانوار وى را یک امامى دانسته و کتابش را مى پذیرد. محدث نورى در خاتمه مستدرک الوسائل بسیار تلاش مى کند تا وى را یک شیعه اثنى عشرى نشان دهد، ولى هیچ قرینه اى دالّ بر امامى بودن وى نیست، در حالى که صدها دلیل و مدرک دلیل بر اسماعیلى بودن وى وجود دارد.
نکته قابل ذکر این است که اولین فردى که وى را امامى مى نامد، ابن خلکان در وفیات الاعیان است و علماى ما در دوران صفویه از وى نقل مى کنند که قاضى نعمان امامى مذهب است، ولى برخى علماى دوران صفویه به این نکته توجه نداشته اند که در نزد اهل سنتِ قرون پیشین، امامى به کسى اطلاق مى شد که قائل به نصّ در جانشینى، عصمت و علم غیب براى امام باشد. بنابر این تعریف، تمام کسانى که از دوران بعد از امام باقر(علیه السلام) از جریان اصلى تشیع خارج شدند، امامى هستند. پس اثناعشریان، اسماعیلیان و واقفه و برخى فرق دیگر امامى مذهب مى باشند. به هر حال روایات «دعائم» مثل کتب دیگر براى تأیید روایات دیگر صلاحیت لازم را داراست.
در نهایت قاضى نعمان بعد از عمرى تلاش و تألیفِ آثار زیاد در سال 363 هـ در مصر درگذشت و در قاهره مدفون گردید(1). (2)