آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ممکن است گفته شود که اعتقاد به روزی الهی، روح تلاش و کوشش را در انسانها خاموش مى کند. ولى اولا: این گونه تعلیمات اسلامى و توصیه هاى اخلاقى، در واقع شبیه ترمزى است که در برابر حرکت شتاب آلود انسان ها به سوى مادّى گرى قرار داده شده. ثانیا: براى نتیجه گیرى کامل در مورد تعلیمات اسلام، باید آیات و روایات مختلف را در کنار هم بررسی کرد. در مورد این بحث نیز از یک سو روایات رضا و تسلیم در برابر مقدّرات الهى را داریم و از سوى دیگر آیات و روایاتِ سعى و کوشش و تلاش وارد شده.

درست است که روح رضا و تسلیم در برابر قسمت الهى، مخصوصاً در زمینه منافع مادّى، به انسان آرامش مى بخشد و آدمى را از مسابقه هاى حرص آلود مال و ثروت و آلوده شدن به انواع محرّمات، باز مى دارد و جلوى کینه توزى و حسد را مى گیرد، ولى ممکن است گفته شود که اعتقاد به چنین تقسیمى در مورد ارزاق و بهره هاى مادّى، روح تلاش و کوشش را در انسانها خاموش مى کند و هر کس، به بهانه این که «روزى ها»، پیشاپیش تقسیم شده و قابل تغییر نیست از فعّالیّت هاى بیشتر، خوددارى مى کند و این امر باعث عقب ماندگى در امور اقتصادى و پیشرفت هاى مادّى و مبارزه با فقر مى شود.
ولى با توجّه به دو نکته، این اشکال، برطرف مى شود: نخست، این که این گونه تعلیمات اسلامى و توصیه هاى اخلاقى، در واقع، شبیه ترمزى است در برابر حرکت شتاب آلود انسان ها به سوى مادّى گرى.
به تعبیر دیگر، مردم از درون وجود خود، انگیزه هاى فراوانى براى حرکت به سوى مادّیات و گسترش زندگى اقتصادى دارند، و اگر عواملى آنها را کنترل نکند، چنان شتاب مى گیرند که تمام حدّ و مرزهاى اخلاقى را شکسته و به سوى حرص و تکاثر و مسابقه در ثروت اندوزى مى تازند.
این، همان چیزى است که در سخنان على بن الحسین(علیه السلام) به طرز لطیفى، بیان شده است. ایشان مى فرماید: «مَعاشِرَ أَصْحابی! أُوصیکُمْ بِالاْخِرَةِ وَ لَسْتُ أُوْصَیْکُمْ بِالدُّنْیا! فَإِنَّکُمْ بِها مُستَوصُونَ وَ عَلَیْها حَریْصُونُ وَ بِها مُتَمَسِّکُونْ»؛ (یاران من! من شما را به جهان آخرت توصیه مى کنم و درباره دنیا، سفارش نمى کنم؛ چرا که شما، نسبت به آن سفارش شده اید و برآن حریص هستید و به آن چنگ زده اید). (1)
دیگر این که براى نتیجه گیرى کامل در مورد تعلیمات اسلام، باید آیات و روایات مختلف را در کنار هم گذاشت؛ زیرا، هرگز، در مسائل بنیادى، با یک حدیث و یا یک آیه، نمى توان داورى نهایى کرد. در مورد تلاش هاى مادّى براى کسب روزى بیشتر، از یک سو، روایات رضا و تسلیم در برابر مقدّرات الهى را داریم و از سوى دیگر، آیات و روایاتِ سعى و کوشش و تلاش را از مجموعه آنها به خوبى استفاده مى شود که نه سستى و تنبلى در این راه صحیح است و نه حرکت حرص آلود و آمیخته با گناه که نتیجه چشم پوشى از مقدّرات الهى و توکّل به ذات پاک او است.
به تعبیر دیگر، درست است که روزى، از سوى خداوند، قسمت شده، ولى مشروط به شرطى است و آن شرط، سعى و کوششِ آمیخته به متانت و حفظ اصول اخلاق و تقوا است، و به گفته شاعر:
رزق، هر چند بى گمان، برسد *** شرط عقل است جُستن از درها
گرچه کس بى اَجل نخواهد مرد *** تو، نرو در دهانِ اَژدرها (2)
این سخن را، با حدیث لطیفى درباره اهمّیت مقام رضا و تسلیم، از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم)، پایان مى دهیم. حضرت فرمود: «روز قیامت که مى شود، خداوند، به گروهى از امّت من، بال و پر مى دهد که از قبرها، به سوى بهشت پرواز کنند و در فضاى بهشت، آزاد باشند و هرگونه که مى خواهند، متنعّم گردند. فرشتگان، از آنها مى پرسند! «آیا شما حساب رسى الهى را دیدید؟» مى گویند: «نه». دوباره مى پرسند: «آیا از صراط گذشتید؟» آنها در جواب مى گویند: «صراطى را مشاهده نکردیم.» باز سؤال مى کنند: «آیا جهنّم را دیدید؟» و آنها در جواب مى گویند: «چیزى را ندیدیم».
مى گویند: «شما، از کدامین امّت هستید؟» مى گویند: «از امّت محمد(صلى الله علیه وآله وسلم)». فرشتگان مى گویند: شما را به خدا سوگند! بگویید که اَعمال شما، در دنیا، چه بوده (که این همه مقام پیدا کرده اید؟) آنها پاسخ مى دهند: «دو خصلت، در ما بود که خداوند به فضل و رحمتش ما را به این درجه رساند.» و سؤال مى کنند: «این دو خصلت چه بود؟» و آنها مى گویند: «کُنّا إِذا خَلَوْنا نَسْتَحی أنْ نَعْصیه وَ نَرْضى بِالْیَسیرِ مِمّا قُسِّمَ لَنا»؛ (ما، در خلوت نیز، حیا مى کردیم که معصیت خدا کنیم و به مقدار کمى که از دنیا قسمت ما بود، راضى بودیم). فرشتگان مى گویند: «حَقُّ لَکُمْ هذا»؛ (این مقامِ والا، حق شما است). (3)، (4)