آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

عواملی که در بداء و تغییر در قضا و قدر الهی نقش دارند، گاه به دلیل باز بودن دست بشر در تعیین سرنوشت خویش می باشد؛ طبق آیات و روایات برخی از اعمال مثل ایمان به خدا، تسبیح پروردگار، دعا، صدقه، صله ارحام، نیکی به والدین و... باعث دفع بلا، جلب روزی، وسعت عمر و ... می شوند. گاهی هم تغییر در قضا و قدر بخاطر آزمایش الهی است و این تغییری است که تنها از منظر ما تغییر شمرده می شود و در اصل تغییری نبوده است.

خداوند بر اساس وضعیت موجود یک انسان، برای او تقدیری در لوح تقدیرات ثبت می کند. پس از مدتی این شخص کارهایی مثل دعا، صله رحم، کمک به فقرا و... انجام می دهد. در نتیجه، خداوند تقدیر قبلی وی را عوض کرده، تقدیر جدیدی را برای او ثبت می کند. این تغییر در تقدیر، «بداء» نام دارد. البته خداوند با علم ذاتی و مطلق خود، از همه این تقدیرات گذشته و آینده و تغییرات آگاه است و حتّی آنها را در لوح ديگري كه مكنون است و امّ‌الكتاب ناميده می شود، ثبت كرده است.(1)

اما اینکه چرا بداء و این تغییرات اتفاق می افتد و چه عواملی در تغییر در قضا و قدر الهی نقش دارند؟ باید گفت: همه بر اساس حکمت است که در اینجا به دو گروه مهم از عواملی که در این تغییر مؤثرند اشاره می کنیم:

 تغییر در قضا و قدر بخاطر باز بودن دست بشر در تعیین سرنوشت خویش
قسمتی از تغییرها، به دلیل باز بودن دست بشر در تعیین سرنوشت خویش است؛ یعنی بشر می تواند با اعمال خود، آینده اش را رقم بزند. در قرآن و احادیث به برخی اعمال خوب و بد اشاره شده است که باعث بداء و تغییر حال می شوند، به ویژه ایمان به خدا، تسبیح پروردگار، توبه، شفاعت، دعا، انفاق فی سبیل الله، صدقه، صله ارحام و نیکی به والدین که بیش از دیگر اعمال مورد تأکید قرار گرفته است.(2)

خداوند در آیه 11 سوره رعد می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم»؛ (خداوند سرنوشت هیچ قوم [و ملّتى] را تغییر نمى ‏دهد مگر آنكه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند). بنابراین خدای متعال که حال قومی را به گونه ای قرار داده، می تواند حال آنان را تغییر دهد، چون خود آن قوم تغییری در خود ایجاد کرده اند. چنان که قوم یونس بعد از ایمان به پروردگار دچار همین تغییر حال شدند: «قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلى‏ حین»(3)؛ (قوم یونس، هنگامى كه ایمان آوردند، عذاب رسوا كننده را در زندگى دنیا از آنان برطرف ساختیم و تا مدّت معیّنى [پایان زندگى و اجلشان‏] آنها را بهره‏ مند ساختیم). خود حضرت یونس نیز از کسانی است که بداء و تغییری به دلیل تسبیح خدای متعال توسط او در حالش داده شد: «فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحینَ * لَلَبِثَ فی‏ بَطْنِهِ إِلى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ»(4)؛ (و اگر او از تسبیح ‏كنندگان نبود تا روز قیامت در شكم ماهى مى ‏ماند).

از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نقل شده است که دعا باعث ردّ قضای تقدیر می شود، حتّی اگر این قضا محکم شده باشد: «الدُّعَاءُ يَرُدُّ الْقَضَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاما»(5)؛ (دعا قضا را برمی گرداند، در حالی که جداً محکم شده است). از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده: «ادْعُ وَ لَا تَقُلْ قَدْ فُرِغَ مِنَ الْأَمْر»(6)؛ (دعا کن و نگو که خداوند از کارش [تقدیرها] فارغ شده است...). امام موسی کاظم(علیه السلام) نیز فرموده اند: «عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّ الدُّعَاءَ لِلَّهِ وَ الطَّلَبَ إِلَى اللَّهِ يَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ قُدِّرَ وَ قُضِيَ وَ لَمْ يَبْقَ إِلَّا إِمْضَاؤُه‏...»(7)؛ (بر شما لازم است دعا کردن، زیرا دعا به پیشگاه خدا و خواستن از او، بلایی را که مقدّر شده و به مرحله قضا رسیده و تنها امضای [وقوع] آن باقی مانده است، برمی گرداند).

همچنین در مورد نقش صدقه در مورد دفع مرگ سوء، از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نقل شده که فرمودند: «الصَّدَقَةُ تَدْفَعُ مِيتَةَ السَّوْء»(8)؛ (صدقه، مرگ بد را از انسان دفع می کند). امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «الْبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ يَنْفِيَانِ الْفَقْرَ وَ يَزِيدَانِ فِي الْعُمُرِ وَ يَدْفَعَانِ تِسْعِينَ مِيتَةَ السَّوْء»(9)؛ (نیکوکاری و صدقه، فقر را از بین می برند، عمر را طولانی می گردانند و نود گونه مرگ بد را دفع می کنند).

صله رحم نیز در تغییر مقدرات نقش دارد؛ چنانکه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) آنرا باعث تأخیر اجل و افزایش رزق می دانند: «مَنْ سَرَّهُ النَّسَاءُ فِي الْأَجَلِ وَ الزِّيَادَةُ فِي الرِّزْقِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ»(10)؛ (هر که به تأخیر افتادن اجل و زیادی در روزی را دوست دارد، صله رحم کند). از امام صادق(علیه السلام) و دیگر امامان نیز نقل شده که هیچ چیزی مانند صله رحم عمر را زیاد نمی کند: «مَا نَعْلَمُ شَيْئاً يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلَّا صِلَةَ الرَّحِم‏».(11)

برای نیکی به والدین نیز این آثار ذکر شده است: امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: «صِلَةُ الرَّحِمِ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ‏ يَمُدُّ اللَّهُ بِهِمَا فِي الْعُمُرِ وَ يَزِيدُ فِي الْمَعِيشَة»(12)؛ (صله رحم و نیکی به پدر و مادر باعث طولانی شدن عمر و زیاد شدن روزی می شود).

برخی از اعمال مثل کوچک شمردن نماز، قطع رحم، عاق والدین و... هم در روایات به عنوان اعمالی که باعث کوتاه شدن عمر و کم شدن روزی می شوند مورد تاکید قرار گرفته اند.(13)

امتحان الهی یا تغییر آنچه انتظار داریم
یکی دیگر از مصدادیق تغییر در تصمیم الهی موارد امتحان و آزمایش الهی است و این تغییری است که تنها از منظر ما تغییر شمرده می شود و در اصل تغییری نبوده است؛ اما چون ابتدا به مقداری از ماجرا آگاه می شویم و از همه آن با خبر نیستیم (چرا که اگر باخبر باشیم دیگر امتحان نخواهد بود)، بعد از روشن شدن سایر ابعاد ماجرا، احساس ایجاد تغییر می کنیم. روى همین جهات دانشمندان شيعه گفته ‏اند هنگامى كه «بداء» به خداوند نسبت داده مى‏ شود به معنى «ابداء» است، يعنى آشكار ساختن چيزى كه قبلا ظاهر نبود و پيش‏ بينى نمى ‏شد.(14)

در داستان ابراهيم، قهرمان بت ‏شكن در قرآن مى‏ خوانيم كه او مأمور به ذبح اسماعيل شد و به دنبال اين مأموريت، فرزندش را به قربانگاه برد، اما هنگامى كه آمادگى خود را نشان داد، «بداء» روى داد و آشكار شد كه اين امر يك امر امتحانى بوده است، تا ميزان اطاعت و تسليم اين پيامبر بزرگ و فرزندش آزموده شود. در سر گذشت موسى(عليه السلام) نيز مى‏ خوانيم كه او نخست مأمور شده بود كه سى روز قوم خود را ترك گويد و به وعده‏ گاه الهى براى دريافت احكام تورات برود، ولى بعداً اين مدت به مقدار ده روز (براى آزمايش بنى اسرائيل) تمديد شد.(15)