آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

پيش از ظهور اسلام، اعراب با خط و كتابت آشنا نبودند؛ زیرا اشتغالاتی از قبیل كوچ كردن و جنگ و غارت، آنان را از تفكّر درباره صنايع و از جمله كتابت باز مى داشت؛ اما برخى از اعراب بواسطه تجارت با شام و عراق، رفته رفته خط و كتابت را از آنان به عاريت گرفته و با خط نبطى و يا سريانى آشنا شدند، از خط نبطى، خط نسخ، و از خط سريانى، خط كوفى پدید آمد، و عرب ها هر دو خط را در نوشته هاى مهم، مانند قرآن و حديث به كار گرفتند؛ اما در ادامه، خط کوفی سیر قهقرایی داشت، و از آن پس مُصحف ها با خط نسخ نوشته می شد.

اثرى به دست نيامده تا بر آشنايى عربِ حجاز به كتابت و خط در گذشته دور دلالت داشته باشد. آنان اندكى پيش از ظهور اسلام با خط و كتابت آشنا شدند. علت آنكه كتابت و خط در ميان عربِ حجاز رايج نبوده، زندگى بَدَوى آنان بوده است. آنان همواره در حال كوچ كردن و رفت و آمد و يا جنگ و غارت به سر مى برده اند. اين قبيل اشتغالات، آنان را از تفكّر درباره صنايع و از جمله كتابت - كه از صنايع مدنيّت و شهرنشينى است - باز مى داشت. جز برخى از آنان كه به منظور تجارت به شام و عراق سفر مى كردند، رفته رفته تحت تأثير مردمِ متمدن آن مناطق قرار گرفتند و متخلّق به اخلاق آنان شدند؛ و خط و كتابت را از آنان به عاريت گرفتند. از اين رو با خط نبطى و يا سريانى آشنا شدند، و اين دو نوع خط تا پس از فتوحات اسلامى در عرب باقى و معروف بود. از خط نبطى، خط نسخ به وجود آمد كه امروز نيز شناخته شده و باقى است و از خط سريانى، خط كوفى پيدا شد كه خط حيرى ناميده مى شد. يعنى به «حيره» كه شهرى قديمى و عربى در مجاورت كوفه است، منسوب بود؛ زيرا تغيير و تحوّل در خط سريانى در حيره رخ داد و پس از بناى كوفه و انتقال تمدن عرب به اين شهر، اسم آن به خط كوفى تغيير كرد. اين خط، زمانى طولانى ميان عرب معروف و متداول بود.
خط نبطى را كه به خط نسخ تبديل شد، عربها در اثناى سفر تجارت خود به شام، از «حوران» آموختند؛ اما خط حيرى و يا كوفى را از عراق گرفتند. عربها هر دو خط را نخست در نامه ها و نوشته هاى عادى و سپس در نوشته هاى مهم، مانند قرآن و حديث به كار گرفتند.
يك دليل بر آنكه خط كوفى تحوّل يافته خط سريانى است، آنكه عرب به جاى «كتاب» مى نوشتند «كتب» بدون الف؛ و نيز به جاى «رحمان» مى نوشتند «رحمن». اين از ويژگى هاى خط سريانى است كه الف ممدود را در اثناى كلمات نمى آورند. موقع ظهور اسلام خط و كتابت ميان عربِ حجاز رايج نبود. تنها معدودى كمتر از بيست نفر با خط و نوشتن آشنا بودند. پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) آنان را براى كتابتِ وحى استخدام كرد و مسلمانان را به آموختنِ خط و كتابت تشويق نمود. و روز به روز، تعداد كسانى كه كتابت را مى آموختند، رو به فزونى نهاد.
دو خط نسخ و كوفى ميان مسلمانان باقى مانده و رواج يافت. مسلمانان نسبت به دگرگونى و تحسين و تزيين آن دو خط كوشيدند، تا آنكه «ابن مقله»، در آغاز قرن چهارم هجرى، در زيبايى خط نسخ كوشيد و خط نسخ را به حد اعلاى كمال خود رسانيد؛ به گونه اى كه هم اكنون نيز متداول است. با گذشت زمان، خط كوفى ـ برخلاف خط نسخ ـ سير قهقرايى داشت. اين خط حدود دو قرن رواج داشت، سپس از ميان رفت و از آن پس مُصحف ها با خط زيباى نسخ نوشته مى شد.(1)،(2)