آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

عده اي خواسته اند بگويند: كلام امام علی(ع) در ارتباط با فنای دنیا كه می فرماید: «پس از فنای جهان تنها خداوند باقى مى ماند و چيزى با او نخواهد بود همان گونه كه قبل از آفرينش جهان تنها بود و دیگر زمان و مکانی وجود ندارد» با ظاهر آیات قرآن ناسازگار است. در پاسخ بايد گفت: شاید جهان پس از ويرانى، به طور كلى محو شود، سپس آنچه فانى شده به صورت اعاده معدوم، به صحنه حیات باز گردد.

آنچه را كه امام علي(عليه السلام) در بخشی از خطبه 186 «نهج البلاغه» پيرامون فناى دنيا می فرماید که: (خداوند سبحان است كه بعد از فناى جهان تنها باقي مى ماند، چيزى با او نخواهد بود و همان گونه كه قبل از آفرينش جهان تنها بود بعد از فناى آن چنين خواهد شد. [در آن هنگام] نه وقتى وجود خواهد داشت نه مكانى و نه حيني و نه زماني)؛ «وَ إِنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ، يَعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ الدُّنْيَا وَحْدَهُ لَا شَيْءَ مَعَهُ. كَمَا كَانَ قَبْلَ اِبْتِدَائِهَا، كَذلِكَ يَكُونُ بَعْدَ فَنَائِهَا، بِلَا وَقْتٍ وَ لَا مَكَانٍ، وَ لَا حِينٍ وَ لَا زَمَانٍ». در واقع سؤالى را براى بعضى شارحان نهج البلاغه طرح كرده است و آن اينكه آنچه را امام(عليه السلام) درباره فناى جهان فرموده چگونه با ظاهر آيات قرآن سازگار است؟ قرآن در آيات متعدّدى مى گويد: اين جهان در پايان خراب و ويران مى گردد؛ نه اينكه به كلى نابود شود، مى فرمايد: «إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ * وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ * وَ إِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ * وَ إِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ * وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ * وَ إِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ».(1) در آیه ديگر مى فرمايد: «يَوْمَ تُبَدَّلُ الاْرْضُ غَيْرَ الاْرْضِ وَ السَّمَاوَاتُ»(2)؛ (در آن روز كه اين زمين به زمين ديگر و آسمان ها [به آسمان هاى ديگرى] مبدّل مى شود). در جاى ديگر مى فرمايد: «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْجِبَالِ فَقُلْ يَنسِفُهَا رَبِّى نَسْفاً * فَيَذَرُهَا قَاعاً صَفْصَفاً * لَا تَرَى فِيهَا عِوَجاً وَ لَا أَمْتاً»(3)؛ (از تو درباره كوه ها سؤال مى كنند بگو: [در پايان جهان] پروردگارم آنها را به كلى [متلاشى كرده] بر باد مى دهد سپس زمين را صاف و هموار و بى آب و گياه رها مى سازد كه در آن هيچ پستى و بلندى نمى بينى). اضافه بر اين مى گويد: انسان ها روز قيامت از قبرها سر بر مى آورند و بسيارى از دانشمندان معتقدند كه طبق ظواهر آيات و روايات، بهشت و جهنّم هم اكنون آفريده شده و اعمال ماست كه آنها را گسترش مى دهد.
با اين حال چگونه مى توان گفت در پايان جهان همه چيز نابود مى شود و جز خداوند يگانه و يكتا باقى نمى ماند حتى زمان و مكان هم از بين مى رود؟!
در پاسخ این سؤال ممكن است گفته شود كه: در آغاز، جهان ويران مى شود همان گونه كه در آيات بالا اشاره شد؛ ولى بعد از ويرانى به كلى محو مى گردد به گونه اى كه جز ذات پاك خدا باقى نمى ماند. سپس آنچه فانى شده بود را ـ به صورت اعاده معدوم، البتّه در شكل معقولش(4) ـ به صحنه حيات مى آورد و درست همانند آنچه در سابق بود همان بهشت و همان دوزخ، همان انسان ها و همان قبرها، و اين امر معقولى است.(5)