آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) درباره اهمیت «تجربه» می فرماید: «حفظ تجربه بخشى از موفقيت است». در واقع استفاده از تجارب پيشين سبب موفقيت در زمينه هاى علمى و اجتماعى می شود. لذا بعضى از علوم را علوم تجربی می نامند، زیرا بواسطه تجربه پيشرفت كرده اند. امام(ع) به مالک اشتر می فرماید: «از ميان آنها افرادى را برگزين كه داراى تجربه باشند». اما برخی بر این باورند که بايد بزرگسالان را از صحنه اجتماع كنار گذاشت؛ لکن آنان مجموعه عظيمى از تجاربند. از این رو موفقیت در سایه تجارب بزرگسالان و نيرو و نشاط جوانان حاصل می شود.

امام علي(علیه السلام) در بخشی از حکمت 211 «نهج البلاغه» مى فرمايد: (حفظ تجربه ها بخشى از موفقيت است)؛ «وَ مِنَ التَّوْفِيقِ حِفْظُ التَّجْرِبَةِ».
منظور از تجربه در اينجا مفهوم عام آن است و تجربه هاى شخصى و تجارب ديگران را شامل مى شود و تعبير به «مِنَ التَّوفِيقِ»، اشاره به اين است كه انسان قسمت مهمى از موفقيت خود را در كارها، از تجربه هاى پيشين خود و ديگران استفاده مى كند و در واقع انباشته شدن تجربه ها بر يكديگر، سبب موفقيت در تمام زمينه هاى علمى، سياسى، اجتماعى و اخلاقى است و آن كس كه خود را از تجربه هاى ديگران بى نياز بداند و به تجربه هاى پيشين خود اعتنا نكند به يقين گرفتار شكست هاى پى درپى خواهد شد.
از این رو، علوم و دانشی که بر اساس تجربه پيشرفت كرده را علوم تجربى نام نهادند. از كجا طبيب مى داند كه فلان دارو براى فلان بيمارى مؤثر است؟ آيا جز از تجربه هاى خويش و تجربه هاى ديگران استفاده كرده؟ امروز آزمايشگاه ها كه در سراسر دنيا و در علوم مختلف برپاست، ابزار تجربه است و اينها تفسير روشنى بر كلام امام(عليه السلام) است كه مى فرمايد: «حفظ تجربه ها بخش مهمى از موفقيت را تشكيل مى دهد». قرآن مجيد بخش عظيمى از تاريخ اقوام پيشين را براى مسلمانان شرح داده كه فلسفه آن، همان استفاده كردن از تجربه زندگى پيشينيان است؛ لذا مى فرمايد: «برويد آثار آنها را در نقاط مختلف زمين ببينيد، و عبرت بگيريد».
واژه «توفيق» در استعمالات روايات دو معنا دارد: يك معناى آن همان موفقيت در كارها است كه در نكته حكيمانه بالا به آن اشاره شده و معناى ديگر آن آماده شدن وسائل اعم از معنوى و مادى است و اين كه دعا مى كنيم: خدايا! ما را براى كارهاى خير توفيق عنايت كن، يعنى وسايل آن را اعم از روحانى و جسمانى فراهم نما. به يقين آنچه در اختيار ماست بايد خودمان فراهم سازيم و آنها را كه از اختيار ما بيرون است بايد از خدا بخواهيم و اين دو معنا به يك حقيقت باز مى گردند؛ يعنى هر دو توفيقات الهى و حفظ تجربه ها سبب موفقيت است.
در روايات اسلامى درباره اهميت تجربه تعبيرات بسيار جالبى ديده مى شود. از جمله در حديثى از امام اميرمؤمنان(عليه السلام) مى خوانيم: «الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارُبِ»(1)؛ (عقل، همان حفظ تجربه هاست). و در جاى ديگر: «اَلْعَقْلُ غَريزَةٌ تَزيدُ بِالْعِلْمِ بِالتَّجارُبِ»(2)؛ (عقل غريزه اى [الهى] است كه با علم و دانش و تجربه افزايش مى يابد). در واقع استفاده كردن از تجارب پيشينيان مخصوصاً براى زمامداران و سياستمداران از اهم امور است تا آنجا كه امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «لَا يَطْمَعَنَّ ... وَ لَا الْقَلِيلُ التَّجْرِبَةِ الْمُعْجِبُ بِرَأْيِهِ في رِئاسَةٍ»(3)؛ (افراد كم تجربه كه تنها به آراى خود تكيه مى كنند هرگز در رياست موفق نخواهند شد). امام(عليه السلام) بارها در «نهج البلاغه» بر اهميت استفاده از تجربه ها تأكيد فرموده؛ از جمله در خطبه 176 كه در آن مواعظ بسيار سودمندى آمده، با قاطعيت مى فرمايد: «وَ مَنْ لَمْ يَنْفَعْهُ اللهُ بِالْبَلَاءِ وَ التَّجارُبِ لَمْ يَنْتَفِعْ بِشَيءٍ مِنَ الْعِظَةِ»(4)؛ (آن كس كه خدا او را به وسيله آزمون ها و تجربه ها بهره مند نسازد از هيچ پند و اندرزى سود نخواهد برد).
در عهدنامه مالك اشتر نيز، امام(عليه السلام) در مورد انتخاب كارمندان و اداره كنندگان حكومت خطاب به مالك اشتر مى فرمايد: «وَ تَوَخّ مِنْهُمْ أهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَياءِ مِنْ أهْلِ الْبُيُوتاتِ الصّالِحَةِ وَ الْقِدَمِ فِى الاِسْلَامِ»(5)؛ (و از ميان آنها افرادى را برگزين كه داراى تجربه و پاكى روح باشند و از خانواده هاى صالح و پيشگام و باسابقه در اسلام باشند). اين در حالى است كه امروزه شعارهاى زيادى در استفاده كردن از نيروى جوانان داده مى شود و متأسفانه به گونه اى تبليغ شده كه بعضى تصور مى كنند بايد بزرگسالان را از صحنه حكومت و اجتماع كنار گذاشت؛ در حالى كه آنها مجموعه هاى عظيمى از تجاربند. حق مطلب اين است كه تجربه هاى پرارزش بزرگسالان بايد با نيرو و نشاط جوانان آميخته شود تا موفقيت قطعى حاصل شود، به طور قطع و يقين نه، تنها مى توان به نيروى جوان قناعت كرد و نه، تنها به تجارب بزرگسالان؛ بلكه اين دو مكمل يكديگرند.(6)