آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مادیون اشکال کرده اند که جهان مجموعه ای از علل و معلولات تکوینی است و دعا نمی تواند نقشی در تغییر این علل داشته باشد. در پاسخ باید گفت: دعا تنها الفاظ و به اصطلاح لقلقه لسان نيست؛ بلكه یک نوع آمادگى روحى و معنوى است كه مى تواند علّت ناقصه اى را كامل كند؛ زيرا فضل بى پايان خدا به اندازه شايستگيها و لياقتها به افراد مى رسد و همين كسب شايستگى و لياقت است كه مى تواند منشأ فضل و فيض تازه اى گردد.

از ديدگاه فلسفي، اشکالي به «دعا» ايراد شده و آن این است که: جهانى كه در آن زندگى مى كنيم مجموعه اى از علل و معلولات تكوينى است، الفاظى همانند الفاظ «دعا» چه نقشى مى تواند در دگرگون ساختن آنها داشته باشد؟!

قبل از ذكر پاسخ به اين ايراد، توجّه به اين حقيقت لازم است كه روى سخن در اين جا با خداپرستان است كه اصل وجود خدا و صفات او را پذيرفته اند؛ ولى براى دعا نقشى در سلسله علل و معلول جهان قائل نيستند و يا به تعبير ديگر (همان طور كه از جمعى از طايفه يهود نقل شده) مى گويند: مطلبى را كه از خدا مى خواهيم يا علل واقعى آن به طور كامل موجود شده و طبق قانون قضا و قدر تكوينى بايد انجام پذيرد، و يا موجود نشده است. در صورت اوّل چه دعا كنيم و چه نكنيم موجود مى شود و در صورت دوّم چه دعا كنيم و چه نكنيم موجود نمى شود.

كسانى كه اين ايراد را وارد مي كنند گويا از اين نكته غفلت دارند كه دعا تنها الفاظ و به اصطلاح لقلقه لسان نيست؛ بلكه يك نوع آمادگى روحى و شايستگى معنوى و خودسازى است كه مى تواند در سلسله علل قرار گيرد و علّت ناقصه اى را كامل كند؛ زيرا فضل بى پايان خدا به اندازه شايستگيها و لياقتها به افراد مى رسد و بنابراين كسب شايستگى و لياقت مى تواند منشأ فضل و فيض تازه اى گردد.

اين موضوع را با يك مثال مى توان روشن ساخت؛ ممكن است زمينى بر اثر عدم آمادگى براى زراعت، نظر باغبان را به خود جلب نكند، زيرا پاشيدن بذر را در آن بيهوده مى بيند؛ امّا اگر موانع مختلف از اين زمين برچيده شود و آمادگى يابد، بزودى باغبان در آن بذرافشانى خواهد كرد؛ زيرا لياقتِ خود را با زبان حال بيان مى كند؛ امّا آنها كه دعا را فقط به معناى الفاظ توخالى پنداشته اند، در قرار گرفتن آن در سلسله علل به شك افتاده اند و اگر در احاديث متعدّدى اين مضمون به چشم مى خورد كه: «اَلدُّعَاءُ يُرَّدُ القَضَاءَ بَعْدَ مَا اُبْرِمَ إبْرَاماً»(1) يا «لَا يَرُدُّ الْقَضَاءَ إلَّا الدُّعَاءُ»(2) نيز اشاره به همين موضوع دارد.(3)