آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اهمیت علم و دانش تا آنجاست که خداوند در نخستین آیاتی که بر پیامبرش نازل می کند از علم سخن می گوید. جالب اینکه در این آیات آموزگاری و معلمی خود به انسان را نیز یادآور شده و آن را از نشانه های بزرگی خود بر می شمرد. روشن است که چنین اشاره ای، گویای عظمت این مقام و بزرگی دارندگان این منصب است.

پس بر هر مسلمانی واجب است نهایت احترام و تعظیم را نسبت به اساتید و معلمان لحاظ کند؛ مخصوصا بر مسئولین دولت هاست که با اتخاذ سیاستهای لازم، در رفع نیازها و ارتقای منزلت اجتماعی آنها بکوشند.

جایگاه تعلیم و تعلّم در اسلام:

اهمیت علم و دانش تا آن جاست که خداوند در نخستین آیاتی که بر پیامبرش نازل می کند از این مطلب سخن می گوید، و بیان می دارد که اولین و مهمترین خصیصه ارزشمند انسان، داشتن دانش و توانایی دانش آموزی است؛ خداوند در آیات 3 تا 5 سوره علق می فرماید: «اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ* الَّذي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ»؛ (بخوان كه پروردگارت از همه گرامى تر است* همان كسى كه به وسيله قلم تعليم داد، و به انسان آنچه را نمى دانست آموخت). جالب اینکه خداوند در این آیات، آموزگاری و معلمی خود به انسان را نیز یادآور شده و آن را از نشانه های بزرگی و بزرگواری خود بر می شمرد.
خداوند در آیه 31 سوره بقره نیز خود را به عنوان نخستین معلّم انسان معرفی کرده، می فرماید: «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها»؛ (خداوند علم اسما [علم اسرار آفرينش] را همگى به آدم تعليم داد). همچنین در آیات 1 تا 4 سوره الرحمن می فرماید: «الرَّحْمنُ* عَلَّمَ الْقُرْآنَ* خَلَقَ الْإِنْسانَ* عَلَّمَهُ الْبَيانَ»؛ (خداوند رحمان قرآن را تعليم داد، انسان را آفريد، و سخن گفتن را به او آموخت).
اين آیات حکایت از بزرگترين اوصاف خداوند یعنی تعليم بندگان دارد، تعليمى كه وسيله آگاهی، شناخت و بصیرت آنها می ‏شود.(1)
در منابع اسلامی روایات بسیاری در مقام علم، عالم و معلم به عنوان آموزنده و ارائه دهنده علم و لزوم احترام به وی وارد شده است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این رابطه می فرماید: «مَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَطْلُبُ فِيهِ عِلْماً سَلَكَ اللَّهُ بِهِ طَرِيقاً إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِهِ وَ إِنَّهُ يَسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِي السَّمَاءِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ حَتَّى الْحُوتِ فِي الْبَحْرِ وَ فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ النُّجُومِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَكِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ»(2)؛ (رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: كسى كه در راهى رود كه در آن دانشى جويد، خدا او را به سوى بهشت برد. همانا، فرشتگان با خرسندى بالهاى خويش را براه طالب علم فرو نهند و اهل زمين و آسمان تا برسد به ماهيان دريا براى طالبان علم، آمرزش طلبند و برترى عالم بر عابد مانند برترى ماه شب چهارده است بر ستارگان ديگر و علماء وارث پيمبرانند زيرا پيمبران پول طلا و نقره بجاى نگذارند بلكه دانش بجاى گذارند، هر كه از دانش ايشان برگيرد بهره فراوانى گرفته است). همانطور که در این روایت مشاهده می کنیم، خداوند ارزش بسیار والایی برای علم آموزان و علما قائل شده است، و بدیهی است که همین ارزش و چه بسا بالاتر از آن را برای آموزگاران قائل باشد؛ چرا که آنها هم خود عالمند و هم دیگران را به سرزمین علم و دانش رهنمون می شوند.
از سویی اسلام در بیان اهمیت تعلیم و در بیان مقام علما آنها را برتر از عابدان می داند. امام محمدباقر(علیه السلام) در این باره می فرماید: «عَالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ أَلْفَ عَابِدٍ»(3)؛ (عالمی که از علم آن استفاده شود بهتر از هفتاد هزار عبادت کننده است). علاوه بر آن در آموزه های اسلامی همنشینی با استاد عبادت شمرده شده است. پيامبر(صلى الله عليه و آله) در حدیثی می فرمایند: «مُجَالَسَةُ الْعُلَمَاءِ عِبَادَة»(4)؛ (همنشينى با دانشمندان عبادت است). امام موسى بن جعفر(عليه السلام) در حديثی می فرماید: «النَّظَرُ فِي وَجْهِ الْعَالِمِ حُبّاً لَهُ عِبَاد»(5)؛ (نگاه به صورت عالم از روى محبت، عبادت است). همچنین لقمان به فرزندش می فرماید: «يَا بُنَيَّ جَالِسِ الْعُلَمَاءَ وَ زَاحِمْهُمْ بِرُكْبَتَيْكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحْيِي الْقُلُوبَ بِنُورِ الْحِكْمَةِ كَمَا يُحْيِي الْأَرْضَ بِوَابِلِ السَّمَاءِ»(6)؛ (فرزندم! با علما همنشين شو و در مجلس شان زانو بزن، زيرا خداوند دلها را به نور دانش روشن مى‏ كند؛ آن گونه كه زمين را با قطره ‏هاى درشت باران زنده مى‏ كند).
بر این اساس مسأله تعليم و تربيت در اسلام، از جایگاه فوق العاده ای برخوردار می باشد و به طور طبیعی امت اسلامی، مخصوصا حكومت اسلامى نیز وظیفه سنگینی در قبال آن خواهند داشت و باید اهتمام فوق العاده ای نسبت به امر تعليم و تربيت داشته باشند.(7)

وظایف دانش آموزان در برابر معلمان:

اسلام برای معلم جایگاه ممتاز و احترام ویژه ای قائل شده است و معلمان را در ردیف انبیاء الهی برشمرده است. امام صادق(علیه السلام) در حدیثی می فرمایند: «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاء»(8)؛ (همانا علما وارثان انبیاء هستند).
بر اساس تعالیم اسلامی، استاد و شاگرد وظایف و حقوق متعددی بر گردن یکدیگر دارند که می توان آنها را به دو قسم وظایف معلم نسبت به شاگرد، و وظایف شاگرد نسبت به معلم تقسیم کرد.
رعایت ادب، تواضع و فروتنی، از جمله وظایف مشترک معلم و شاگرد است. امام صادق(علیه السلام) در حدیثی می فرمایند: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ تَزَيَّنُوا مَعَهُ بِالْحِلْمِ وَ الْوَقَارِ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ الْعِلْمَ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْمَ وَ لَا تَكُونُوا عُلَمَاءَ جَبَّارِينَ فَيَذْهَبَ بَاطِلُكُمْ بِحَقِّكُمْ»(9)؛ (در طلب‌ علم‌ باشيد، و با فراگرفتن‌ آن‌ خود را أيضاً با حِلْم‌ و وقار زينت‌ كنيد! تواضع‌ كنيد نسبت‌ به‌ شاگردانتان‌، و تواضع‌ كنيد نسبت‌ به‌ معلِّمانتان‌! و علماي‌ متكّبر مستكبر جبّار خودخواه‌ نباشید، تا باطل‌ بر شما غلبه‌ كند و حقّ را از شما بزدايد!).
ارج نهادن به مقام علم و دانش، تواضع و فروتنی در برابر استاد(10)، و دوری از بدگویی استاد، دفع هرگونه اتهام ناروا از ساحت استاد، همچنین مخفی کردن عیوب استاد و بیان خوبی های وی را می توان از دیگر وظایف شاگردان برشمرد. امام سجاد(علیه السلام) در این رابطه مي فرمايد: «وَ حَقُّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ التَّعْظِيمُ لَهُ وَ التَّوْقِيرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَيْهِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَيْهِ وَ أَنْ لَا تَرْفَعَ عَلَيْهِ صَوْتَكَ وَ لَا تُجِيبَ أَحَداً يَسْأَلُهُ عَنْ شَيْ‏ءٍ حَتَّى يَكُونَ هُوَ الَّذِي يُجِيبُ وَ لَا تُحَدِّثَ فِي مَجْلِسِهِ أَحَداً وَ لَا تَغْتَابَ عِنْدَهُ أَحَداً وَ أَنْ تَدْفَعَ عَنْهُ إِذَا ذُكِرَ عِنْدَكَ بِسُوءٍ وَ أَنْ تَسْتُرَ عُيُوبَهُ وَ تُظْهِرَ مَنَاقِبَهُ وَ لَا تُجَالِسَ لَهُ عَدُوّاً وَ لَا تُعَادِيَ لَهُ وَلِيّاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ شَهِدَ لَكَ مَلَائِكَةُ اللَّهِ بِأَنَّكَ قَصَدْتَهُ وَ تَعَلَّمْتَ عِلْمَهُ لِلَّهِ جَلَّ اسْمُهُ لَا لِلنَّاسِ‏»(11)؛ (حق كسي كه به تو علم مي آموزد اين است كه او را تعظيم كني و مجلس او را گرامي بداري و به دقت به سخنان او گوش كني و كاملا متوجه او باشي و در برابر او صدايت را بلند نكني و اگر كسي از او پرسشي كرد قبل از استاد به او جواب ندهي و در مجلس او با كسي صحبت نكني و در نزد او از كسي غيبت نكني و اگر از او بدگويي شد از او دفاع كني و عيب هايش را بپوشاني و فضيلت هايش را آشكار سازي و با دشمن او همنشين نگردي و با دوست او دشمني نورزي. پس اگر چنين كني فرشتگان خداوند گواهي مي دهند كه تو براي خدا به نزد آن عالم رفته اي و از او علم فرا گرفته اي نه براي مردم).
از دیگر وظایف متقابل شاگرد و استاد، این است که شاگرد باید از صحبت آمرانه با استاد خودداری کرده و در حضور وی صدا و گفتار خود را تلطیف نماید. پیامبر (صلّی الله علیه و آله) می فرماید: «لَيِّنُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَ وَ لِمَنْ تَتَعَلَّمُونَ مِنْهُ»(12)؛ (با كسی كه به او دانش می آموزید [شاگرد] و كسی كه از او دانش می آموزید [معلم] نرمخو باشید). همچنین شاگرد موظف است معلم، این پدر معنوی را، پدر حقیقی خود دانسته و او را بیشتر از پدر جسمانی خود احترام نماید.(13)
پیشگامی در سلام و احترام به استاد و ارج نهادن به توضیحات وی و عدم تکرار سؤال های خسته کننده و بی محتوا، و رعایت سکوت در جلسه درس، از دیگر وظایف شاگردان در کلاس درس می باشد. امام صادق (علیه السلام) در این رابطه حدیثی را از امیرالمومنین (علیه السلام) نقل می کند: «إِنَّ مِنْ حَقِّ الْعَالِمِ أَنْ لَا تُكْثِرَ عَلَيْهِ السُّؤَالَ وَ لَا تَأْخُذَ بِثَوْبِهِ وَ إِذَا دَخَلْتَ عَلَيْهِ وَ عِنْدَهُ قَوْمٌ فَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ جَمِيعاً وَ خُصَّهُ بِالتَّحِيَّةِ دُونَهُمْ وَ اجْلِسْ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لَا تَجْلِسْ خَلْفَهُ وَ لَا تَغْمِزْ بِعَيْنِكَ وَ لَا تُشِرْ بِيَدِكَ وَ لَا تُكْثِرْ مِنَ الْقَوْلِ قَالَ فُلَانٌ وَ قَالَ فُلَانٌ خِلَافاً لِقَوْلِهِ وَ لَا تَضْجَرْ بِطُولِ صُحْبَتِهِ فَإِنَّمَا مَثَلُ الْعَالِمِ مَثَلُ النَّخْلَةِ تَنْتَظِرُهَا حَتَّى يَسْقُطَ عَلَيْكَ مِنْهَا شَيْ‏ءٌ وَ الْعَالِمُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ الْغَازِي فِي سَبِيلِ اللَّهِ»(14)؛ (از حقوق عالم این است که از او زیاد سوال نکنی، و لباس او را نگیری، و هنگامی که بر او وارد شدی و افراد دیگری هم با او هستند به همه آنها سلام کن ولی از او به صورت اختصاصی احوالپرسی کن، و در مقابل او بنشین نه پشت سر او، و با گوشه چشم و دست اشاره مکن، و گفتار این و آن را که مخالف نظریه اوست زیاد نقل نکن، و از طولانی شدن صحبتش اظهار ملامت و خستگی منما، که مثل عالم مثل نخل است که باید به انتظار بنشینی تا خرمائی از آن بیفتد و استفاده کنی، و بدان که اجر و پاداش عالم، از روزه دار شب زنده دار رزمنده در راه خدا برگتر است).

وظیفه جامعه و حکومت در ارتقای منزلت اجتماعی معلمان:

احترام به استاد و عالم در فرهنگ و آموزه های اسلامی به حدی است که ترک این احترام آنها یکی از نشانه های نفاق دانسته شده است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) درباره سه گروهی که حق بزرگی بر گردن آدمی دارند می فرماید: «ثَلَاثَةٌ لَا يَسْتَخِفُّ بِحَقِّهِمْ إِلَّا مُنَافِقٌ ذُو شَيْبَةٍ فِي الْإِسْلَامِ وَ إِمَامٌ مُقْسِطٌ وَ مُعَلِّمُ الْخَيْر»(15)؛ (سه گروه هستند كه حق آنها را فقط منافقان واضح النفاق كوچك مى شمرند: كسى كه عمرى را در اسلام گذرانده، پيشواى عادل و كسى كه نيكى را آموزش مى‏ دهد).
طبق این گفتار نبوی یک گروه از سه گروهی باید حق شان گرامی داشته شود، «معلمان» خیر هستند. معلمان خير كسانى هستند كه نيكى ها را به مردم ياد مى دهند. كسى‏ كه حق معلمان خير را سبک بشمارد، منافق واضح النفاق است. معلم خير تعبير جالبى است و همه امورى كه داراى منشأ خيرى است در ذيل آن داخل است. تعبير خير، همه علوم قرآن و علومى مانند حديث، فقه، علوم طبيعى، پزشكى، علومى كه باعث آبادى جامعه است و علوم نشأت گرفته از مبادى الهى كه خير و بركتى براى جامعه دارد را شامل مى شود؛ چرا كه خير يكى از وسيع ترين كلمات است و تمام پهنه جامعه انسانى را در بر مى‏ گيرد. احترامى كه در همين روايت كوتاه به مقام معلم گذاشته شده، احترام بزرگى است چرا كه استخفاف كننده آن را منافق بين النفاق مى داند.(16)
معلم یکی از عوامل مهم در فرآیند آموزشی است و تمامی اهداف، ارزشها، محتوا، برنامه ها و ... را در کلاس ارائه می کند و به کار می بندد. در دنیای کنونی که مدرسه به عنوان اولین و اساسی ترین مکان برای آموزش، مورد توجه همگان است، معلم این ارزش را به مدرسه می بخشد. در اسلام جايگاه و شأن معلم و استاد تا بدان جاست که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حدیثی به امام علي(علیه السلام) می فرماید: «لَإنْ يَهْدِيَ اللَّهُ بِكَ رَجُلًا وَاحِداً خَيْرٌ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَكَ حُمْرُ النَّعَمِ»(17)؛ (يا علي اگر يک فرد بوسيله تو (و به مدد الهي) طريق هدايت را باز يابد و به حق رهنمون گردد پر ارزش تر و بهتر از آن است که مالک شتران سرخ موي فراوان باشي).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش هایی در راستای تجلیل از مقام معلم صورت گرفته همانند نام گذاری یک روز به نام روز معلم و انتخاب و معرفی معلمان نمونه و قدردانی از زحمات آنان، اما این گونه اقدامات در ارتقای مقام علم چندان موثر نبوده است.
در واقع ایفای شایسته نقش معلم، مستلزم آن است که معلمان از منزلت اجتماعی بالایی برخوردار باشند. اگر باور عمومی بر این باشد که بهترین ها، بهترین ها را می سازند؛ به منزلت معلمان و اهمیت فوق العاده آن توجه بیشتری خواهد شد. امروزه برخی گمان می کنند که اغلب افرادی که به حرفه معلمی روی می آورند، در تصدی مشاغل دیگر توفیق نیافته و یا سرمایه ای برای فعالیت اقتصادی و تجاری نداشته اند. در چنین شرایطی نگرش منفی نسل جوان به شغل معلمی چندان تعجب آور نیست و اسباب روی گردانی افراد با هوش و مستعد از حرفه معلمی، افت کیفیت آموزشی و ناکامی آموزش پرورش در اهداف خود را به دنبال خواهد داشت.
در واقع بزرگداشت مقام معلمان و شناسایی راهکارهای کارآمد از سوی دولت و اتخاذ سیاست های حمایتی از این قشر پرتلاش جامعه، به اندازه خود تعلیم و تربیت اهمیت دارد. تامین امکانات مالی و رفاهی در معیشت معلمان، و محرومیت زدایی از زندگی آنان، استقرار انضباط اجتماعی و اقتصادی و برقراری عدالت اجتماعی، بروزرسانی دانش و معلومات آنان، و ... می تواند در ارتقای منزلت اجتماعی آنان بسیار موثر باشد. در یک جمله معلم باید قدر بیند و بر صدر نشیند.