آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

كلمه «الى» در «إِلَى الْمَرافِقِ» تنها براى بيان «حد شستن» است نه «كيفيت شستن» و آیه شریفه درباره اينكه دستها از کدام جهت شسته شوند ساكت است. دلیل شيعیان در شستن دست ها از مرفق، روايات اهل بيت(ع) است - که طبق حدیث ثقلین باید از آنها اطاعت کرد - و آنها در روایات فراوانی بر شستن دستها از بالا به پایین تصریح کرده اند.

در آيه 6 سوره مائده می خوانیم: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ‏ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ»؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه‏ براى نماز برمى خيزيد، صورت‏ها و دست‏هاي تان را تا مرفق بشوييد و چيزى از سر و پاهاي تان را مسح كنيد).
در اینکه منظور از «إِلَى الْمَرافِقِ» چیست و کیفیت شستن دست ها در وضو چگونه باید باشد بین شیعه و اهل سنت اختلاف است. شیعه می گوید: شستن دست ها واجب است از بالا به پایین انجام شود، ولی اهل سنت شستن دست ها (از آرنج تا سر انگشتان) را به هر کیفیتی صحیح می دانند.(1)
در ابتدا ممکن است چنین تصوّر شود که تعبیر «إِلَى الْمَرافِقِ» با دیدگاه شیعه که معتقد است باید از آرنج شسته شود منافات دارد، زیرا معنی آیه (تا مرفق) است نه (از مرفق).

اما با کمی تأمل در آیه و استعانت از روایات به خوبی می توان فهمید که اين آيه تنها درصدد بیان حدّ شستن دست در وضو که «تا آرنج» است می باشد و به این نکته که از کجا شروع به شستن شود اشاره ای ندارد.
مرافق جمع «مرفق» و به معناى «آرنج» است؛ چون هنگامى که گفته شود دست را بشوئيد ممكن است به ذهن چنين برسد كه دستها را تا مچ بشوئيد (زيرا غالبا اين مقدار شسته مي شود)، براى رفع اين توهم مى فرمايد: (تا آرنج بشوئيد)؛ «إِلَى الْمَرافِقِ». با اين توضيح روشن مى شود كلمه «الى» در آيه فوق قید دست ها می باشد و تنها براى بيان حد شستن است نه كيفيت شستن كه بعضى توهم كرده اند و چنين پنداشته اند كه منظور آيه این است که: بايد دستها را از سر انگشتان به طرف آرنج بشوئيد (آن چنان كه در ميان جمعى از اهل تسنن رائج است). اين درست به آن مى ماند كه انسان به كارگرى سفارش مى كند ديوار اطاق را از كف تا يك متر رنگ كند. بديهى است منظور اين نيست كه ديوار از پائين به بالا رنگ شود بلكه منظور اين است كه اين مقدار بايد رنگ شود نه بيشتر و نه كمتر.(2)
حتی بر فرضِ اینکه «الی» قیدِ شستن باشد چنین نیست که انتهاى شستن را برساند بلکه احتمال دارد به معناى «با» باشد یعنی «الى» به معناى «مَعَ» باشد. یعنى دست ها را همراه با آرنج بشویید.(3) اینگونه کاربردهاى لفظى در قرآن و ادبیات عرب نیز وجود دارد.(4) در عرف نیز چنین است که وقتى گفته مى شود فلانى ولایت کوفه تا بصره را برعهده دارد یعنى با بصره. چنین تعبیراتى در اشعار عرب هم به کار رفته است.(5)
بنابراين آیه شریفه از اينكه از مرفق شسته شود يا بالعكس ساكت است و اگر فقط از آیه می خواستیم حکم شستن دست ها را بدست آوریم می گفتیم: هر دو جايز است. اما اینکه شيعه مي گويد: بايد در وضو از مرفق به پائين شسته شود دليل شان روايات اهل بيت(عليهم السلام) است، نه آيه فوق.
اهل سنت نيز كه از پائين به بالا مي شويند در اين عمل به آيه استناد نمي كنند، بلكه از امثال ابو هريره و عثمان روايت مي كنند.(6) حتی درر روایتی که بخاری از ابن عباس نقل می کند آمده است: «أَخْذُ غُرْفَةً مِنْ مَاءٍ فَغَسَلَ بِهَا يَدَهُ الْيُمْنَى ثُمَّ أَخَذَ غُرْفَةً مِنْ مَاءٍ فَغَسَلَ بِهَا يَدَهُ الْيُسْرَى...»(7)؛ (مقداری آب برداشته و با آن دست راست را می شوید سپس مقداری آب برداشته و با آن دست چپ را می شوید). در این روایت هرگز بیان نشده که دستها از پایین به بالا شسته شود یا برعکس اما همان طور که در غیر وضو وقتی عضوی از بدن می خواهد شسته شود آب بر روی آن عضو ریخته می شود و با دست به تمام سطح عضو هدایت می شود برای شستن دستها در وضو نیز آب از بالا ریخته شده و با دست دیگر به تمام سطح دست هدایت می شود.
کیفیت شستن دستها در روایات اهل بیت
با توجه به اینکه روایات زیادی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) مبنی بر پیروی از اهل بیت(علیهم السلام) ذکر شده است، مانند حدیث ثقلین  و حدیث سفینه و...، در مورد وضوی شیعه نیز که طبق روایات اهل بیت می باشد، هرگز ایرادی بر شیعه وارد نخواهد شد؛ زیرا روایات زیادی از اهل بیت(علیهم السلام) در این باره نقل شده و در آن به کیفیت شستن دستها در وضو تصریح شده است، به عنوان نمونه:
امام باقر(علیه السلام) کیفیت شستن دستها را در وضوی پیامبر(صلی الله علیه وآله)، اینگونه توصیف کرده و می فرماید: «غَمَسَ يَدَهُ الْيُسْرَى فَغَرَفَ بِهَا مِلْأَهَا ثُمَّ وَضَعَهُ عَلَى مِرْفَقِهِ‏ الْيُمْنَى فَأَمَرَّ كَفَّهُ عَلَى سَاعِدِهِ حَتَّى جَرَى الْمَاءُ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ ثُمَّ غَرَفَ بِيَمِينِهِ مِلْأَهَا فَوَضَعَهُ عَلَى مِرْفَقِهِ الْأَيْسَرِ فَأَمَرَّ كَفَّهُ عَلَى سَاعِدِهِ حَتَّى جَرَى‏ الْمَاءُ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِه»(8)؛ (دست چپ خود را در آب فرو برد و يك كف پر آب برگرفت و بر آرنج دست راست نهاد و كف دست خويش را بر آن كشيد تا اينكه آب از آرنج تا سر انگشتان‏ دست راست همه را كاملا فرا گرفت، آنگاه دست راست را در آب برده و كفى پر كرد و بر آرنج دست چپ نهاد و چنان كف خود را بر آن كشيد كه آب تا سر انگشتان‏ جارى شد).
از امام صادق(علیه السلام) نیز درباره آیه وضوء و کیفیت شستن دستها سؤال شد و ایشان در پاسخ فرمودند: «هِيَ«فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ‏ مِنَ الْمَرَافِقِ»‏ ثُمَّ أَمَرَّ يَدَهُ مِنْ مِرْفَقِهِ إِلَى أَصَابِعِهِ»(9)؛ (آن این است که «صورت و دست هايتان را تا مرفق بشوييد»، سپس دست خود را از آرنج تا انگشتان کشید).
با این توضیحات روشن می شود که شیعه هرگز مخالف قرآن و سنت عمل نکرده است. حتی اهل سنت هم نگفته اند كه اگر كسى از مرفق بشويد وضوى او باطل است و شروع از پائين در مذهب اهل سنت مستحبّ است نه واجب كه عكس آن مبطل باشد.(10) حتی ابن حزم قائل شدن به وجوب شستن از پایین را فاسد دانسته است چراکه هیچ نصی به این مسأله اشاره نکرده است.(11)
در پایان لازم به ذکر است که اگر مخالفتی با قرآن در مسأله وضو صورت گرفته باشد از طرف اهل سنت بوده؛ چرا که آنها که بر خلاف آیه وضو، پاهای خود را می شویند بی آنکه دلیل شرعی صحیحی برای این کار وجود داشته باشد. قرار گرفتن «أرجُلَكُم» در كنار «رُؤُسكُمْ» در آیه مورد بحث گواه بر اين است كه پاها نيز بايد مسح شوند نه اينكه آن را بشويند و اگر ملاحظه مى كنيم «أرجُلَكُم» بفتح لام قرائت شده به خاطر آن است كه عطف برر محل «بِرُؤُسِكُمْ» است نه عطف بر «وُجوهَكُم».(12)