آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

زمينهاي آزاد شده توسط مسلمین چند حالت داشت و تنها در صورتی که بدون جنگ و دخالت سربازان به دست می آمد و ساکنان آن از آنجا کوچ می کردند، اختيار تام آن به پيامبر مي رسيد. تعلق این زمین ها به رسول خدا(ص) به این معنا نيست كه ایشان تمام آن را در مصارف شخصى مصرف مى‏ کرد، بلكه چون پیامبر رئيس حكومت اسلامى و حافظ حقوق نيازمندان بود، قسمت عمده در آمد این زمینها و اموال آن را برای آنها و ‏طبق دستور خدا در آیه 7 سوره حشر مصرف می کرد. فدک نیز از این قبیل اموال بود.

زمينهاي آزاد شده توسط مسلمین چند حالت داشت؛ یا به وسیله جنگ و با زور شمشیر فتح می شدند و یا بدون جنگ و زحمت به دست مسلمانان می افتاد.

به زمینهای قسم اوّل اراضی «مفتوحة العنوه» می گفتند که به بیت المال مسلمین تعلّق داشت، و در امور همه مسلمین به کار گرفته می شد.

زمینهای قسم دوّم سه حالت داشت:

اگر صاحبان آن اسلام می آوردند، این زمینها در اختیار خودشان قرار داده می شد و آنها مثل دیگر مسلمانان موظف بودند مالیات شرعی، مثل زکات را از درآمدهای زمین به فقرا و بیت المال مسلمین بپردازند.

اگر صاحبان آن سرزمینها اسلام نمی آوردند، امّا زندگی در ذیل حمایت اسلام را می پذیرفتند، باز صاحب زمینهای خود بودند و فقط مالیاتی را به عنوان «جزیه» به بیت المال مسلمین می پرداختند که در حمایت از امنیّت خود آنها به کار گرفته می شد.

قسم سوم از «زمینهای آزاد شده بدون شمشیر»، زمینهایی بودند که صاحبان آن نه اسلام و نه حاکمیّت مسلمین را نمی پذیرفتند و از سرزمینهای فتح شده کوچ می کردند؛ مثل سرزمین فدک.

به این سرزمینها و اموالی که از کافر حربی بدون جنگ و زحمت‏ به دست می آمد، «فیء» گفته می شود که به رسول خدا(صلی الله علیه وآله) تعلق پیدا می کند؛ همچنان که قرآن می فرماید: «وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‏ رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَ لا رِكابٍ»(1)؛ (آنچه را خداوند به رسولش از آنها باز گرداند، چيزى است كه شما براى تحصيل آن نه اسبى تاختيد، و نه شترى).

اما باید توجه داشت که مفهوم این آیه این نیست كه تمام این اموال در مصارف شخصى رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مصرف مى‏ شود؛ بلكه چون ایشان رئيس حكومت اسلامى، و مخصوصا مدافع و حافظ حقوق نيازمندان است قسمت عمده را در مورد آنها صرف مى‏ كند. خداوند در آیه 7 سوره حشر می فرماید: «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‏ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ...»(2)؛ (آنچه را خداوند از اهل اين آباديها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خويشاوندان او، و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا [اين اموال عظيم] در ميان ثروتمندان شما دست به دست نگردد).

در اين آيه به طور كلى شش مصرف براى «فى‏ء» ذكر شده:

1- سهم خداوند، بديهى است خداوند مالك همه چيز است، و در عين حال به هيچ چيز نيازمند نيست، و اين يك نوع نسبت تشريفى است تا گروه‏هاى ديگر كه بعد از آن ذكر شده ‏اند هيچ نوع احساس حقارت نكنند و سهم خود را هم رديف سهم خدا محسوب دارند، و ذره‏ اى از شخصيت آنها در افكار عمومى كاسته شود.

2- سهم پيامبر، كه طبعا نيازمنديهاى شخصى او و سپس نيازمنديهاى مقامى او و انتظاراتى را كه مردم از او دارند تامين مى‏ كند.

3- سهم ذوى القربى است كه بدون شك در اينجا منظور خويشاوندان پيامبر(صلی الله علیه و آله) و بنى هاشم است كه از گرفتن زكات كه جزء اموال عمومى مسلمين است محرومند.

4 و 5 و 6- سهم يتيمان و مسكينان و در راه ماندگان.

این آیه سپس به فلسفه اين تقسيم حساب شده نیز پرداخته، مى ‏افزايد: اين به خاطر آن است كه اين اموال عظيم دست به دست ميان ثروتمندان شما نگردد، و نيازمندان از آن محروم نشوند.

اموالى كه تحت عنوان «فى‏ء» در اختيار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به عنوان رهبر حكومت اسلامى قرار مى‏ گرفت اموال فراوانى بود كه شامل كليه اموالى مى ‏شد كه سربازان در آن شرکت نداشتند و از غير طريق جنگ در اختيار مسلمين واقع مى‏ شد و در واقع به یک معنا به همه مسلمین تعلق می‌گیرد. اين اموال مى‏ توانست نقش مهمى در تعديل ثروت در محيط اسلامى ايفا كند، چرا كه بر خلاف سنت جاهلى هرگز در ميان ثروتمندان اقوام و قبائل تقسيم نمى‏ شد، بلكه مستقيما در اختيار رهبر مسلمانان بود، و او نيز با توجه به اولويت ها آن را تقسيم مى‏ كرد.(3)

بنابراین اموال و سرزمین هایی که بدون جنگ و دخالت سربازان به دست می آمد مربوط به حكومت اسلامي بود که در اختیار پیامبر به عنوان ولی و رهبر مسلمانان قرار می گرفت و ایشان نیز طبق دستور خدا در آیه 7 سوره حشر مصرف می کرد و هیچگونه تبعیضی صورت نمی گرفت.

فدک نیز از این قبیل اموال بود که طبق آیه فوق اختیار آن در دست پیامبر اسلام(ص) بود و همچنین خویشاوندان ایشان صاحب حق در آن بودند؛ پیامبر اسلام(ص) طبق این اختیار و حق شرعی اهل بیت، آن را به حضرت زهرا(س) نزدیک ترین و واقعی ترین مصداق «ذِي الْقُرْبى‏» هدیه داد.

تاريخ زندگي پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و خاندان او به خوبي گواهي مي‌دهد كه آنان هرگز به دنيا دلبستگي نداشتند و ثروت دنیا برای آنها ارزشي نداشت؛ اعطای فدک به حضرت زهرا(سلام الله علیها) بنا بر مصالحی ضروری بود؛ چرا که زمامداري مسلمانان پس از فوت رسول خدا(ص) و طبق تصريح مكرر ایشان، با اميرالمؤمنین علی(علیه السلام) بود و اين مقام به هزينه سنگيني نياز داشت و حضرت علي(ع) براي اداره امور وابسته به منصب خلافت مي‌توانست از درآمد فدك به بهترين گونه استفاده كند.

همچنین از آنجا که اموال حضرت خديجه(سلام الله علیها) درگسترش اسلام و روند زندگي شخصي پيامبر(صلی الله علیه و آله) بسيار تأثير گزار بود. پيامبر با اعطاي فدك به حضرت زهرا(سلام الله علیها) - يگانه دختر خديجه – خواست زحمات و ايثارگري‌ های خديجه را جبران كند.