آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره برخورد خدا با صالحان و ظالمان مي فرمايد: «او كسى است كه كيفرش بر دشمنانش شديد است، در عين اين كه رحمت او نيز گسترده است [در جاى خود مجازات سنگين و در جاى خود رحمت واسعه دارد] و گستره رحمتش دوستانش را فرا گرفته، در عين اينكه كيفرش [نسبت به دشمنان] شديد است، هر كس قصد همتايى او كند، مغلوبش مى سازد و هر كس كه به منازعه با او برخيزد، هلاكش مى كند و آن كس كه از درِ مخالفت در آيد، خوارش مى كند و هر كس به دشمنى او قيام كند، مغلوبش مى سازد».

امام علی(عليه السلام) در بخشی از خطبه 90 نهج البلاغه به قدرت عظيم پروردگار و شدّت مجازات هاى او در عين رحمتش اشاره كرده و ضمن شش جمله كوتاه و پر معنا اين حقيقت را شرح مى دهد. نخست مى فرمايد: (او كسى است كه كيفرش بر دشمنانش شديد است، در عين اين كه رحمت او نيز گسترده است [در جاى خود مجازات سنگين و در جاى خود رحمت واسعه دارد])؛ «هُوَ الَّذِي اشْتَدَّتْ نِقْمَتُهُ عَلَى أَعْدَائِهِ فِي سَعَةِ رَحْمَتِهِ».
در دومين جمله مى فرمايد: (و گستره رحمتش دوستانش را فرا گرفته، در عين اينكه كيفرش [نسبت به دشمنان] شديد است)؛ «وَ اتَّسَعَتْ رَحْمَتُهُ لِاَوْلِيَائِهِ فِي شِدَّةِ نِقْمَتِهِ». اين دو جمله به يك حقيقت از دو زاويه نگاه مى كند و آن اينكه: رحمت واسعه الهى، مانع شدّت كيفر او نيست، همان گونه كه كيفر شديد او، مانع رحمت واسعه اش نمى باشد و در واقع مسأله «خوف» و «رجاء» كه عامل اصلى حركت به سوى كمالات است، به عالى ترين صورتى در اين دو عبارت ترسيم شده است تا بندگان، يك چشم به رحمتش بدوزند و با چشم ديگر، مراقب مجازاتش باشند؛ نه غافل شوند و نه مأيوس؛ بلكه با بال و پَرِ «خوف» و «رجاء» به سوى او به پرواز در آيند. در توصيف هاى بعد مى فرمايد: (هر كس قصد همتايى او كند، مغلوبش مى سازد)(1)؛ «قَاهِرُ مَنْ عَازَّهُ». (و هر كس كه به منازعه با او برخيزد، هلاكش مى كند)؛ «وَ مُدَمِّرُ(2)مَنْ شَاقَّهُ».(3) (و آن كس كه از درِ مخالفت در آيد، خوارش مى كند)؛ «وَ مُذِلُّ مَنْ نَاوَاهُ».(4) (و هر كس به دشمنى او قيام كند، مغلوبش مى سازد)؛ «وَ غَالِبُ مَنْ عَادَاهُ».
در اين اوصاف چهارگانه، به حاكميّت مطلقه خداوند بر جهان هستى اشاره شده؛ خداوندى كه رحمت واسعه اش در جمله هاى قبل دو بار تكرار شد؛ ولى رحمت واسعه او، دليل بر اين نيست كه زورگويان، قدرتمندان و ظالمان بتوانند در برابر اراده او كمترين مقاومتى داشته باشند و اگر گاه به آنها مهلت مى دهد، علّت هايى دارد؛ از قبيل: «آزمايش آنها و بندگان و يا مجازات بعضى از ظالمان به وسيله بعض ديگر». اين تعبيرات نيز برگرفته از آيات قرآن مجيد است و نشان مى دهد كه همه جا امام(عليه السلام) در سايه آيات قرآن سير مى كند. در داستان فرعون مى خوانيم: «فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الاَعْلَى * فَأَخَذَهُ اللّهُ نَكَالَ الآخِرَةِ وَ الاُولَى»(5)؛ (فرعون گفت: من پروردگار برتر شما هستم! از اين رو خداوند او را به عذاب آخرت و دنيا گرفتار ساخت).
آنگاه بعد از ذكر اين اوصاف شش گانه، چنين نتيجه گيرى مى فرمايد: (آن كس كه بر او توكّل كند، خداوند مشكلاتش را كفايت مى كند و هر كس از او چيزى بخواهد به او عطا مى نمايد. آن كس كه به او قرض دهد [در راهش انفاق كند] به او باز مى گرداند و آن كس كه شكر نعمتش را بجا آورد، پاداشش مى دهد)؛ «مَنْ تَوَكَّلَ عَلَيْهِ كَفَاهُ وَ مَنْ سَأَلَهُ أَعْطَاهُ وَ مَنْ أَقْرَضَهُ قَضَاهُ وَ مَنْ شَكَرَهُ جَزَاهُ». اين نتايج چهارگانه از اوصاف پيشين، در واقع به خاطر آن است كه كسى كه داراى برترين قدرت ها است و صاحب رحمت واسعه و گسترده است، بايد پناهگاه متوكّلان و عطاكننده سائلان و پاداش دهنده انفاق كنندگان و شكرگزاران باشد. بنابراين، آن كس كه محروم از رحمت و عطا و جزاى او شود، در حقيقت خودش كوتاهى كرده به درِ خانه او نرفته، به او قرض نداده يا شكر نعمت هايش را به جا نياورده است.
تعبير به «قَرْض» در مورد انفاق بر مستمندان يا به خاطر آن است كه خداوند كفيل آنها است و هر كس چيزى به آنها بدهد گويى به خدا داده و يا به خاطر اين است كه نهايت لطف خود را در تعبير نشان دهد تا مايه تشويق همگان گردد؛ زيرا تعبيرى از اين بالاتر نمى شود كه خداوندِ بخشنده تمام نعمت ها، خدايى كه خزائن آسمانها و زمين در دست قدرت او است، به انسانِ سر تا پا نياز بگويد: «از آنچه دارى به من قرض ده! و در راه من انفاق كن! و من دهها و گاه صدها و گاه هزاران برابر به تو مى دهم و اين ربا و فزونى در ميان من و تو، مشكلى ايجاد نمى كند!».
اين بيانات زيباى امام(عليه السلام) مملوّ از محتواى آيات قرآن است. قرآن مى فرمايد: «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»(6)؛ (آن كس كه بر خدا توكّل كند، خدا امرش را كفايت مى كند) و نيز مى فرمايد: «مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً كَثِيرَةً»(7)؛ (كيست كه به خدا قرض الحسنه اى دهد [و از اموالى كه خدا به او بخشيده انفاق كند] تا آن را براى او چندين برابر كند؟) و همچنين مى فرمايد: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَاَزِيدَنَّكُمْ»(8)؛ (اگر شكر نعمتم را بجا آوريد، بر شما افزون مى كنم).(9)