آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در بسیاری از آیات قرآن به تغییر سرنوشت و مقدراتی که برای انسان به وسیله اعمال او تعیین شده، تصریح شده است، مثل: سوره رعد آیه 11، سوره اعراف آیه 96، سوره إبراهیم آیه 7، سوره یونس آیه 98 و... .

تغییر سرنوشت و مقدراتی که برای انسان به وسیله اعمال او تعیین شده، امری است که در بسیاری از آیات قرآن به آن تصریح شده است:
1. «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ»(1)؛ (خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملتی ) را تغییر نمی دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است، تغییر دهند).
در این آیه، خداوند به صراحت می فرماید که تغییر سرنوشت یک قوم بسته به تغییر رفتار ایشان است و خداوند مقدرات آن قوم را تغییر نمی دهد، مگر بر اساس اعمال ایشان. بنابراین، هر گونه دگرگونی در منش و روش عملی بشر، موجب دگرگونی در سرنوشت اوست.
2. سوره اعراف، آیه 96: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»؛ (و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، برکاتی آسمان و زمین بر آنها می گشودیم؛ ولی آنها (حق را ) تکذیب کردند و ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم).
ایمان و عمل صالح، عاملی مؤثر در جهت نزول نعمت های الهی از آسمان و زمین دانسته شده است و در مقابل، معیشت سخت و گرفتاریهای مقدر شده برای برخی انسانها، معلول دوری آنان از ذکر و یاد خداوند معرفی شده است؛ سوره طه، آیه 124: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ و مَعِیشَةً ضَنکًا»؛ (و هر کس از یاد من رویگردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت).
3. سوره إبراهیم، آیه 7: «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی‏ لَشَدیدٌ»؛ (و همچنین به خاطر آورید هنگامی را که پروردگارتان اعلام داشت: اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است).
در این آیه شکرگزاری و کفران نعمت، عامل فزونی و کاستی نعمات الهی دانسته شده است. پس عمل انسان، مقدرات او را متحول می کند.
4. سوره یونس، آیه 98: «فَلَوْلَا کَانَتْ قَرْیَةٌ ءَامَنَتْ فَنَفَعَهَآ إِیمَنُهَآ إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّآ ءَامَنُواْ کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ مَتَّعْنَهُمْ إِلَی حِینٍ»؛ (چرا هیچ یک از (شهرها و ) آبادی ها ایمان نیاوردند (که ایمانشان به موقع باشد و) به حالشان مفید افتد؟ مگر قوم یونس، هنگامی که ایمان آوردند عذاب رسوا کننده را در زندگی دنیا از آنان برطرف ساختیم و تا مدت معینی (تا پایان عمرشان) آنها را بهره مند ساختیم).
در این آیه، عذاب قوم یونس که پیش از آن، از سوی آن پیامبر الهی پیشگویی شده بود و به این ترتیب، اشاره به تقدیر الهی در این زمینه کرده بود، با ایمان وعمل صالح قوم او برطرف می شود و متحول می گردد.
چنانکه در فرازی دیگر (سوره صافّات، آیه 143 - 144) می خوانیم: «فَلَوْلَآ أَنَّهُ و کَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ *لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ ی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»؛ (و اگر او (یونس) از تسبیح کنندگان نبود، تا روز قیامت در شکم ماهی می ماند).
5. سوره نحل، آیه 112: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ »؛ (خداوند ( برای آنان که کفران نعمت می کنند) مثلی زده است: اهل منطقه ای که أمن و آرام و مطمئن بود و همواره روزشان از هر جا می رسید؛ اما نعمت های خدا را ناسپاسی کردند و خداوند به جهت اعمالی که انجام می دادند، لباس گرسنگی و ترس بر اندامشان پوشانید).
و اگر بخواهیم اصل عقیدتی بداء را در یک آیه بیابیم، می توان به آیه ذیل (سوره رعد، آیه 39) اشاره کرد: «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَآءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ و أُمُّ الْکِتَبِ»؛ (خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می کند و لوح محفوظ نزد اوست).
یهودیان معتقدند که خداوند پس از آفرینش عالم، برنامه ای کلی و فراگیر برای آن معین نموده است. آنان می گویند که خداوند این جهان را تابع همان برنامه اوّلیه ای که خدا تنظیم کرده، قرار داده است؛ بی آنکه بتواند در گذر زمان در آن تغییری ایجاد کند؛(2) ولی خداوند در ردّ نظر آنها ضمن اشاره به بسط ید و قدرت خود، به لوح محو و اثبات تصریح می کند (سوره مائده، آیه 64): «وَ قَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتانِ»؛ (و یهود گفتند: دست خدا (با زنجیر) بسته است. دست هایشان بسته باد و به موجب این سخن، از رحمت الهی دور شدند؛ بلکه هر دو دست (قدرت) او گشاده است).
بنابراین، خداوند برای ایجاد تغییر در مقدرات خود، اعمال انسان را میزان قرار داده و متناسب با آنها سرنوشت آدمی را متحول می کند. گفتنی است که انسانها در رفتار خویش مختار و آزادند و می توانند به گونه ای شایسته عمل کنند و به خواست الهی سبب تحول در سرنوشت خود شوند.