آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

 عفو در آیه 219 سوره بقره، ممکن است به یکی از سه معنای ذیل باشد: 1- حدّ وسط و میانه هر چیز؛ یعنی در انفاق حدّ وسط را رعایت کنید. 2- مقدار اضافى چیزى؛ مقدار اضافى از نیازمندى هاى خود را انفاق نمائید. 3- بهترین قسمت مال؛ یعنی از بهترین قسمت ها که بر گرفتن آن براى خودتان به خاطر مرغوبیت سهل و آسان است، انفاق کنید. احتمال دیگراین که: عفو به معنى مغفرت و گذشت از لغزش دیگران است، و مطابق این معنى، تفسیر آیه، چنین مى شود: «بگو بهترین انفاق، انفاق عفو و گذشت است».
 

در آیه 219 سوره بقره می خوانیم: «...وَ یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ...»؛ (و از تو مى پرسند: «چه چیز انفاق کنند؟» بگو: «از مازاد نیازمندى خود.»)
در تفسیر «درّ المنثور»، در شأن نزول این قسمت از آیه از «ابن عباس»، چنین نقل شده که: گروهى از صحابه و یاران پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) سؤال کردند: (این که مى گویید در راه خدا انفاق کنید) ما نمى دانیم چه مقدار از اموال خود را انفاق کنیم آیا همه را در راه خدا به نیازمندان بدهیم یا مقدارى از آن را. در پاسخ آنها آیه فوق، نازل گردید و به آنها دستور داد: در انفاق خود رعایت عفو کنید.
اکنون ببینیم عفو در اینجا به چه معنى است؟ «عَفو» در اصل ـ به گفته «راغب» در «مفردات» ـ به معنى قصد بر گرفتن چیزى است، یا به معنى چیزى که بر گرفتن آن آسان است. و از آنجا که این معنى، بسیار گسترده است، بر مصادیق گوناگونى اطلاق شده، از جمله: بخشش و آمرزش، از بین بردن اثر، حدّ وسط و میانه هر چیز، و مقدار اضافى چیزى، و بهترین قسمت مال. ظاهراً دو معنى اول متناسب با مفهوم آیه نیست و به نظر مى رسد مراد یکى از سه معنى اخیر باشد، یعنى در انفاق حدّ وسط را رعایت کنید، یا مقدار اضافى از نیازمندى هاى خود را انفاق نمائید و یا به هنگام انفاق به سراغ قسمت هاى بى ارزش مال نروید، از بهترین قسمت ها که بر گرفتن آن براى خودتان به خاطر مرغوبیت سهل و آسان است، در راه خدا نیز از همان انفاق کنید.
در روایات اسلامى نیز، آیه فوق، به همین معنى تفسیر شده است؛ در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: فرمود: «أَلْعَفْوُ الْوَسَطُ»؛ (منظور از عفو (در آیه فوق) حدّ وسط است). و در تفسیر «على بن ابراهیم» مى خوانیم: «لا اِقْتارَ وَ لا اِسْرافَ»؛ (نه سختگیرى باشد و نه اسراف). و در «مجمع البیان» از امام باقر(علیه السلام) آمده است: «عفو، مازاد خوراک سال است».
احتمال دیگرى که در تفسیر این آیه مى توان گفت (هر چند آن را در کلمات هیچ یک از مفسران ندیده ایم) این است: عفو به همان معنى اول، یعنى مغفرت و گذشت از لغزش دیگران است، مطابق این معنى، تفسیر آیه، چنین مى شود: «بگو بهترین انفاق، انفاق عفو و گذشت است». با توجه به اوضاع اجتماعى عرب جاهلى، و محل نزول قرآن، مخصوصاً «مکّه» و «مدینه» که از نظر دشمنى و کینه توزى و عدم گذشت، در حدّ اعلا بودند، این احتمال چندان دور نیست، به خصوص این که شخص پیغمبر(صلى الله علیه وآله) نیز نمونه کامل این معنى بود، همان گونه که اعلام عفو عمومى، نسبت به مشرکان «مکّه» که سرسخت ترین و سنگدل ترین دشمنان اسلام بودند نشان مى دهد، و هیچ مانعى ندارد که آنها سؤال از انفاق اموال کنند، ولى نیاز شدید آنها به انفاق عفو، سبب شود که قرآن آنچه را لازم تر است، در پاسخ بیان نماید، و این یکى از شئون فصاحت و بلاغت است که گوینده، پاسخ سؤال طرف را رها کرده و به مهم تر از آن مى پردازد.
در میان این تفاسیر، تضادى وجود ندارد و ممکن است همه آنها در مفهوم آیه جمع باشد.(1)