آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در طول تاریخ، خطّاطان بزرگی در زيبايى قرآن و تكميل خط آن سهیم بوده اند. نخستين كسى كه در مسیر تكميل كتابت مُصحف و زيبايى خطِ آن قدم برداشت، «خالد بن ابى الهياج» از اصحاب امام علي(ع) بود که به خوشنويسى و داشتن خط زيبا معروف بوده است. خطّاطان تا اواخر قرن سوم هجرى مُصحف ها را با خط كوفى مى نوشتند؛ اما در ادامه، خط زيباى نسخ جاى خط كوفى را گرفت. لذا اولين مُصحف به خط نسخ، به دست «محمّد بن على بن الحسين بن مقله» نوشته شد. سپس در قرن هفتم، خط نسخ عربى توسط «ياقوت بن عبدالله موصلى» به حدّ اعلاى كمال خود رسيد.

قرآن از صده اول، به خصوص از ناحيه كتابت و زيبايى خط، با گذشت زمان سير تكاملى داشته است. خطّاطانِ بزرگ، در زيبايى قرآن و تكميل خط آن، سهم به سزايى داشته اند. نخستين كسى كه در راه تكميل كتابت مُصحف و زيبايى خط آن قدم برداشت، «خالد بن ابى الهياج» از اصحاب اميرالمؤمنين علي(علیه السلام) بود كه در حدود سال صدم هجرى درگذشته است. او به خوشنويسى و داشتنِ خط زيبا معروف بود. گفته اند كه سعد، مولا و حاجب وليد، وى را براى كتابت مُصحف و شعر و اخبار در دربار وليد بن عبدالملک(86 ـ 96) استخدام كرد. او كسى است كه پس از تجديد بنا و توسعه مسجد نبوى در مدينه، به دست عمر بن عبدالعزيز، سوره «شمس» را با طلا بر محراب آن مسجد نوشت. اين تجديد بنا به سال 90 هجرى پايان يافت.(1) عمر بن عبدالعزيز از خالد خواست كه مُصحفى با همين خط براى او بنويسد و او مُصحفى را با زيبايى تمام نوشت. عمر بن عبدالعزيز آن را پذيرفت و بر او آفرين گفت؛ اما خالد مبلغ زيادى را براى انجام اين كار مي خواست، كه عمر از پرداخت آن خوددارى كرده و مُصحف را به او پس داد. محمّد بن اسحاق(ابن النديم) مى گويد: «مُصحفى را به خط خالد بن ابى الهياج از اصحاب علي(علیه السلام) ديدم. اين مُصحف در مجموعه خطوط تاريخى محمد بن الحسين معروف به ابن ابى بعره بود كه پس از او به عبدالله بن حانى رسيد».(2)
خطّاطان تا اواخر قرن سوم هجرى مُصحف ها را با خط كوفى مى نوشتند. از اين پس، در اوايل قرن چهارم، خط زيباى نسخ جاى خط كوفى را گرفت. اولين مُصحف به خط نسخ، به دست خطّاط معروف «محمّد بن على بن الحسين بن مقله»(272 ـ 328) نوشته شد. گفته شده است: وى اولين كسى است كه به خط ثُلث و نسخ نوشت. او كه در علم هندسه تخصّص داشت، با رسم حروف هندسى و بنا نهادن قواعد و اصول آن، خط عربى اسلامى را تغيير داد و بدان زيبايى بخشيد. اين كار منحصر به اوست و تاكنون در ميان امت اسلامى خطّاطى با اين مهارت يافت نشده است. تعدادى از مخطوطات تاريخى، مانند مُصحفِ موجود در موزه هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته اند كه او دو بار قرآن را نوشت.(3)
خط نسخ عربى در قرن هفتم هجرى، به دست «ياقوت بن عبدالله موصلى»(متوفاى 689) به حدّ اعلاى كمال خود رسيد. او با خط زيباى خود هفت مُصحف نوشت. اين مُصحف ها با انواع خطوط نوشته شده بود و پيشواى ديگر نويسندگان قرار گرفت.(4) كلّيه مُصحف ها تا قرن يازدهم هجرى بر شيوه خط ياقوت نوشته مى شد. در اول قرن دوازدهم تُرك هاى عثمانى، به خصوص پس از فتح مصر به دست سلطان سليم، خط عربى اسلامى را مورد توجه قرار دادند و به دست خطّاطان فارسى كه در امپراتورى عثمانى خدمت مى كردند در پيشبرد و تكميل اين خط كوشيدند. سلطان سليم تمام خطّاطان، نقّاشان و هنرمندان را در پايتخت خود گرد آورد. اينان انواع جديدى از خطوط عربى، مانند خط رُقعى، خط ديوانى، خط طغرايى و خط اسلامبولى را پديد آوردند، كه هم چنان در نوشته ها متداول است.
برخى از خطّاطان عثمانى كه شهرت بسيار يافتند عبارتند از: «حافظ عثمان»(متوفاى 1110) و «سيد عبدالله افندى»(متوفاى 1144) و استاد «راسم»(متوفاى 1169) و «ابوبكر ممتازبك مصطفى افندى»، كه خط رُقعى را اختراع كرد. اين خط از سهل ترين و ساده ترين خطوط عربى است. او قواعد اين خط را وضع نمود و اولين بار با اين خط كتابت كرد. «ابوبكر ممتازبك» در زمان «سلطان عبدالمجيد خان» و به سال 1280 هجرى اين خط را عرضه كرد.
چاپ مُصحف ها نيز مانند كتابتِ آن، در دوره هاى مختلف رو به كمال داشته است. نخستين بار در حدود سال 950 هجرى مطابق 1543 ميلادى، قرآن در بندقيه به چاپ رسيد. ولى پس از چاپ، مقامات كليسا به معدوم كردن آن دستور دادند. پس از آن در سال 1104 هجرى مطابق با 1692 ميلادى، «هنكلمان»(5) در شهر هامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت. پس از وى در سال 1108 هجرى مطابق با 1696 ميلادى، «ماراكى»(6) در «پادو»(7) به چاپ قرآن دست زد.
به سال 1200 هجرى مطابق با 1785 ميلادى، «مولا عثمان» در «پطرزبورگ» روسيه، قرآن را چاپ كرد و اين اولين چاپ اسلامى قرآن بود. نظير آن در «قازان» نيز به چاپ رسيد. «فلوگل»(8) نيز در سال 1252 هجرى مطابق با 1836 ميلادى در شهر «ليپزيك»(9) به چاپى مخصوص از قرآن دست زد. اين چاپ از قرآن به علت املاى ساده آن با استقبال بى نظير اروپاييان رو به رو شد. اما مانند ديگر چاپ هاى اروپايى در جهان اسلام توفيقى به دست نياورد.
اولين دولت اسلامى كه به چاپ قرآن اقدام كرد و اقدام آن با موفقيت رو به رو شد، «ايران» بود. اين دولت اسلامى دو چاپ سنگى زيبا و منقّح از قرآن تهيه كرد. اين چاپ ها كه در حجمى بزرگ ارائه شده و داراى ترجمه در ذيل هر سطر بود و برخوردار از فهرست هاى متعدد بود. اولين نسخه به سال 1243 هجرى مطابق با 1827 ميلادى در تهران و دومين نسخه در سال 1248 هجرى مطابق با 1832 ميلادى در تبريز به چاپ رسيد. در اين زمان در هند نيز قرآن چاپ و منتشر شد. به دنبال آن، از سال 1294 هجرى مطابق با 1877 ميلادى، تركيه عثمانى به چاپ هاى مختلفى از قرآن دست زد كه در نهايتِ زيبايى و استوارى قرار داشت.
در سال 1323 هجرى مطابق با 1905 ميلادى، روسيه تزارى به چاپ قرآنى به خط كوفى و به حجمى بزرگ همت گماشت؛ كه تصور مى رفت يكى از مصحف هاى اوليه عثمانى است. اين قرآن خالى از نقطه و علائم فتحه و كسره بود. چند ورق از اول آن افتاده و آخر آن نيز ناقص بود. اين قرآن از آيه هشتم سوره «بقره»: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ» آغاز و به آيه چهارم از سوره «زخرف»: «وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ» پايان مى يافت. اين قرآن در سمرقند پيدا شده بود و در اختيار كتابخانه سلطنتى در پطرزبورگ بود و انستيتوى آثار در «تاشكند» آن را با همان حجم اصلى و خصوصيات ديگر در پنجاه نسخه فتوگرافى كرده، به مهم ترين دانشگاه هاى كشورهاى اسلامى هديه نمود. نسخه اى از اين قرآن در كتابخانه دانشگاه تهران(با شماره 14403 DSS) موجود است.
در سال 1342 هجرى مطابق با 1923 ميلادى، كشور «مصر» به چاپ قرآن اقدام نمود. چاپ اين قرآن به وسيله كميته اى با تعيين وزارت اوقاف آن كشور و به سرپرستى مشايخ الازهر انجام شد. اين نسخه از قرآن با پذيرش جهان اسلام رو به رو شد و چاپ هاى بسيارى بر اساس آن انجام گرفت. در سال 1370 هجرى مطابق با 1950 ميلادى، عراق نيز به چاپ نفيسى از قرآن دست زد. همچنين سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترين صور و زيباترين انواع چاپ همت گماشتند. اين روش هم چنان در جهان اسلام ادامه دارد. هم چنين قرآن ديگرى از خطّاطى سورى به نام «عثمان طه» رواج يافت. اين قرآن در كشورهاى سوريه، عربستان، ايران، لبنان و ديگر كشورهاى اسلامى چاپ شد. ويژگى اين چاپ تنظيم آيات در صفحه و تقسيم منظم حزب ها و جزء هاى سى گانه قرآن است.(10)،(11)