آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

جمع و ترتيب، نظم و عدد آيات در هر سوره در زمان حيات پيامبر(ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و اين امر، توقيفى است و بايد آن را تعبّدا پذيرفت؛ امّا ترتيب بين سوره ها تا هنگام پايان يافتنِ نزول قرآن امكان نداشت؛ زيرا در حال حيات پيامبر(ص)، هر لحظه احتمال نزول وحی مى رفت. بنابراين طبيعى است كه پس از يأس از نزول قرآن، و وفات پیامبر(ص)، سوره هاى قرآن قابل نظم و ترتيب شده است؛ لذا بيشتر محقّقين برآنند كه جمع و ترتيب سوره ها پس از وفات پيامبر(ص)، براى نخستين بار توسط امام علي(ع) سپس «زيد بن ثابت» و ديگر صحابه بزر‌گوار انجام گرفته است.

جمع و تأليف قرآن به شكل كنونى، در يك زمان صورت نگرفته؛ بلكه به مرور زمان و به دست افراد و گروه هاى مختلف انجام شده است. ترتيب، نظم و عدد آيات در هر سوره در زمان حيات پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) و با دستور آن بزر‌گوار انجام شده و توقيفى است و بايد آن را تعبّدا پذيرفت، و به همان ترتيب در هر سوره تلاوت كرد. هر سوره با فرود آمدن «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ» آغاز مى شد و آيات به ترتيب نزول در آن ثبت مى گرديد، تا موقعى كه «بِسْمِ اللهِ ...» ديگرى نازل مى شد و سوره ديگرى آغاز مى گرديد. اين نظم طبيعى آيات بود. گاهى اتفاق مى افتاد پيامبر اكرم(ص) ـ با اشاره جبرئيل ـ دستور مى داد تا آيه اى بر خلاف نظم طبيعى در سوره ديگرى قرار داده شود؛ مانند آيه «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللهِ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ»(1)؛ (و از روزى بپرهیزید [و بترسید] که در آن روز، به سوى خدا باز گردانده مى شوید؛ سپس به هر کس، [پاداشِ] آنچه را انجام داده، به طور کامل بازپس داده مى شود؛ و به آنها ستم نخواهد شد) ـ كه گفته اند از آخرين آيات نازل شده است ـ پيامبر(ص) دستور فرمود آن را بين آيات ربا و آيه دَيْن، در سوره «بقره» آيه 281 ثبت كنند. بنابراين ثبت آيات در سوره ها، چه با نظم طبيعى يا نظم دستورى، توقيفى است و با نظارت و دستور خود پيامبر اكرم(ص) انجام گرفته، و بايد از آن پيروى نمود؛ ولى درباره نظم و ترتيب سوره ها ميان اهل نظر اختلاف است. «سيّد مرتضى علم الهدى» و بسيارى از محققين و از ميان معاصرين «آيت الله خويى» برآنند كه قرآن هم چنان كه هست، در زمان حيات پيامبر(ص) شكل گرفته است؛ زيرا جماعتى قرآن را در آن عهد حافظ بوده اند و بسيار بعيد مى نمايد كه مسئله اى با اين اهميت را پيامبر اكرم(ص) رها كرده باشد تا پس از وى نظم و ترتيب داده شود. اين نظر قابل قبول نيست؛ زيرا حافظ يا جامع قرآن بودن در آن عهد، دليل نمى شود كه ميان سوره ها ترتيبى وجود داشته است، و اگر كسى هر آنچه از قرآن كه تا آن روز نازل شده، حفظ و ضبط كرده باشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بود. بنابراين لازمه حفظ همه قرآن، ترتيب فعلى آن نيست؛ امّا اهمّيّت اين مسئله چندان روشن نيست؛ زيرا آنچه مهم است تكميل سوره ها و مستقل بودن هر سوره از سوره ديگر است تا آيه هاى هر سوره با آيه هاى سوره هاى ديگر اشتباه نشود. اين مهم در عهد پيامبر(ص) صورت گرفت؛ امّا ترتيب بين سوره ها تا هنگام پايان يافتنِ نزولِ قرآن امكان نداشت؛ زيرا پيامبر اكرم(ص) تا در حال حيات بود هر لحظه احتمال نزول سوره ها و آيه هايى مى رفت. بنابراين طبيعى است كه پس از يأس از نزول قرآن - كه به پايان يافتن حيات پيامبر وابسته بود - سوره هاى قرآن قابل نظم و ترتيب خواهد بود.
بر اين اساس، بيشتر محقّقين و تاريخ نويسان برآنند كه جمع و ترتيب سوره ها پس از وفات پيامبر(صلی الله علیه و آله) براى نخستين بار بر دستان اميرمؤمنان(علیه السلام) سپس «زيد بن ثابت» و ديگر صحابه بزر‌گوار انجام گرفت، و در مجموع شايد بتوان گفت كه عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پيامبر(ص) از امور مسلّم تاريخ است.
امام علي(علیه السلام) نخستين كسى بود كه پس از وفات پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) به جمع كردنِ قرآن مشغول گرديد. بر حسب روايات، مدت شش ماه در منزل نشست و اين كار را به انجام رساند. «ابن نديم» گويد: «اولين مُصحفى كه گردآورى شد مُصحف علي بود و اين مُصحف نزد آل جعفر بود». سپس مى گويد: «مُصحفى را ديدم نزد ابو يعلى حمزه حسنى كه با خط علي بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن على آن را به ميراث گرفته بودند».(2) «محمد بن سيرين» از «عكرمه» نقل مى كند: «در ابتداى خلافت ابوبكر، علي در خانه نشست و قرآن را جمع آورى كرد». گويد: «از عكرمه پرسيدم: آيا ترتيب و نظم آن مانند ديگر مصاحف بود؟ آيا رعايت ترتيب نزول در آن شده بود؟ گفت: اگر جنّ و انس گرد آيند و بخواهند مانند علي قرآن را گرد آورند، نخواهند توانست». «ابن سيرين» مى گويد: «هرچه دنبال كردم تا برآن مُصحف دست يابم، ميسورم نگرديد».(3) «ابن جزى كلبى» گويد: «اگر مُصحف علي يافت مى شد، هرآينه در آن علم فراوان يافت مى گرديد».(4)،(5)