آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ایشان می فرماید: «هر ظرفى بر اثر قرار دادن چيزى، از وسعتش كاسته مى شود مگر پيمانه علم»، در واقع فكر انسان ظرفی است که با قرار گرفتن علوم تازه، گنجايش آن بيشتر می شود، به فرموده پیامبر(ص) دو گروه هرگز سير نمى شوند: طالبان عمل و طالبان دنيا. كلام امام علی(ع) كه می فرماید: «عالم هرگز از علم سير نمى شود و اظهار سيرى نيز نمى كند»، در واقع نبايد از فراگيرى علم خسته شد يا گمان كرد كه به مرحله نهايى رسيده، لذا در اسلام زمان، مكان و مقدار كوشش در جهت تحصيل علم، نامحدود است.

امام علي(عليه السلام) در حکمت 205 «نهج البلاغه» درباره اهميت «علم و دانش» مى فرمايد: (هر ظرفى بر اثر قرار دادن چيزى در آن از وسعتش كاسته مى شود؛ مگر پيمانه علم كه هرقدر از دانش در آن جاى گيرد وسعتش افزون مى گردد!)؛ «كُلُّ وِعَاءٍ يَضِيقُ بِمَا جُعِلَ فِيهِ إِلَّا وِعَاءَ الْعِلْمِ، فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ بِهِ».
اين نكته بسيار دقيقى است كه امام(عليه السلام) به آن اشاره فرموده است. حقيقت اين است كه در «وعاء» (ظرف) مادى گنجايش محدودى وجود دارد كه اگر چيزى در آن قرار دهند تدريجاً محدود و سرانجام پر مى شود به گونه اى كه قابل قرار دادن چيز ديگرى در آن نيست، ولى روح و فكر و قوه عاقله انسان كاملاً با آن متفاوت است؛ هرقدر علوم تازه در آن قرار دهند گويى گنجايش بيشتری پيدا مى كند، هر علمى سرچشمه علم ديگرى مى شود و هر تجربه اى تجربه ديگرى با خود مى آورد و به يك معنا تا بى نهايت پيش مى رود و اين دليل اهميت فوق العاده آن را می رساند و اشاره است به اين كه ما از فراگيرى علوم هرگز خسته نشويم؛ زیرا كه واقعاً خسته كننده نيست، بلكه نشاط آور و روح پرور است. هنگامى كه انسان مى بيند در كنار نهالى كه - از يك مسئله علمى در سرزمين مغز خود - كاشته نهال هاى ديگرى جوانه مى زند و مى رويد و اطراف خود را زیبا مى كند، قطعاً به شوق و نشاط مى آيد.
از جمله كسانى كه به اين حقيقت در شرح كلام حكيمانه بالا اشاره كرده ابن ابى الحديد معتزلى است كه در «شرح نهج البلاغه» خود چنين مى گويد: «در ذيل اين كلام سرّ عظيمى نهفته شده و نمادی است به مطلب ارزشمند و پيچيده اى كه طرفداران نفس ناطقه [روح مجرد] از اين راه دليل براى اثبات عقيده خود گرفته اند نتيجه آن اين است كه قواى جسمانى بر اثر تكرار افعال خسته و ناتوان مى شوند، مثلاً هرگاه با چشم هاى خود پيوسته صحنه هايى را ببينيم چشم خسته مى شود و اگر باز هم ادامه دهيم ممكن است چشم صدمه ببيند. همچنين است گوش انسان از شنيدن صداهاى مكرر به زحمت مى افتد [و خسته و ناتوان مى گردد] و چنين است ساير قواى جسمانى؛ ولى وقتى به قوه عاقله مى رسيم مى بينيم قضيه برعكس است، چرا كه هرگاه معقولات بيشترى به اين قوه وارد گردد، نيرو و توان و وسعت و انبساط آن بيشتر مى شود و آمادگى براى درك مسائل جديدى غير از آنچه قبلاً دريافته پيدا مى كند و در حقيقت تكرار معقولات شمشير آن را تيزتر كرده و زنگار آن را مى زدايد و به همين دليل مى توان گفت: قواى جسمانى همه مادى هستند؛ اما قوه عاقله مجرد است و ماوراى ماديات».(1)
اين كلام حكيمانه پيام هاى متعددى دارد: از جمله اين كه انسان هرگز نبايد از فراگيرى علم و دانش خسته شود يا گمان كند به مرحله نهايى علم و دانش رسيده است. بداند به سمتى حركت مى كند كه هر قدر جلوتر مى رود وسيع تر مى شود.
در حديث معروفى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «مَنْهُومانِ لَا يَشْبَعُ طالِبُهُمَا طالِبُ الْعِلْمِ وَ طالِبُ الدُّنْيا»(2)؛ (دو گروه گرسنه اند و هرگز سير نمى شوند: طالبان عمل و طالبان دنيا). به همين دليل تحصيل علم در اسلام از جهات مختلفی نامحدود است؛ همانند مدت کسب علم. پيامبر(صلى الله عليه وآله) در حديث معروفی می فرماید: «أُطْلُبُ الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ إِلَى اللَّحْدِ»؛ (ز گهواره تا گور دانش بجوى) [گرچه سند آن را در جوامع حديثى نيافتيم]. از نظر مكان در حديث ديگرى مى خوانيم: «أُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ»(3)؛ (به دنبال علم و دانش برويد هرچند در سرزمين چين باشد). از نظر مقدار كوشش در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: «أُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِخَوْضِ اللُّجَجِ وَ سَفْكِ الْمُهَجِ»(4)؛ (در طلب دانش باشيد هرچند براى تحصيل آن در درياها فرو رويد و خون خود را فدا كنيد). همچنین در حديث ديگرى مى خوانيم: «الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ يَأْخُذُهَا حَيْثُ وَجَدَهَا»(5)؛ (علم و دانش گمشده فرد با ايمان است، آنرا هرجا بیابد أخذ می کند).
اين سخن را با حديثى كه از اميرمؤمنان(عليه السلام) در «غرر الحكم» آمده، پايان مى دهيم: «اَلْعالِمُ مَنْ لَا يَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ وَ لَا يَتَشَبَّعُ بِهِ»(6)؛ (عالم و دانشمند كسى است كه هرگز از علم و دانش سير نمى شود و اظهار سيرى نيز نمى كند).(7)