آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

فاعلیت خداوند به معنی «آفرینش و تدبیر اشیاء» است. فعل یا عمل خدا فقط با اراده الهی محقق می شود و در ذات الهی حرکتی پدیدار نمی شود. وقتی خلق و تدبیر با اراده صورت می گیرد به ابزار نیازی نیست.

کامل ترین مخلوقات که انسان باشد، در انجام هر فعلی محتاج به عمل فیزیکی می باشد و براى انجام کارهای خود از ابزار کمک مى گیرد تا کمبود قدرت خود را با آن جبران مى کند. اینها همه از آثار جسم و جسمانیّات است. با توجّه به این توضیحات این سؤال به ذهن خطور می کند که منظور از فاعلیت خداوند - که جسم نیست- چیست؟ آیا خداوند نیز در انجام هر فعلی محتاج به عمل فیزیکی و ابزار است و باید حرکتی انجام دهد؟! آیا لازمه فعل و عمل او تغییر و جسمانیت در ذات خدا نیست؟!

در پاسخ به این سؤال لازم است بدانیم که:

اولا: فاعلیت خداوند به معنی «آفرینش و تدبیر اشیاء» است.

ثانیا: خلق و تدبیر خدا(امر الهی) به محض اراده او محقق می شود.

در آیه 82 سوره «یس» می خوانیم: «اِنَّما اَمْرُهُ اِذا اَرادَ شَیْئاً اَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»؛ (فرمان او چنین است که هرگاه چیزى را اراده کند تنها به آن مى گوید: موجود باش! آن نیز بى درنگ موجود مى شود).

آرى او در یک چشم بر هم زدن و یا لحظه اى کمتر از آن، با اراده و فرمان «کن» مى تواند عالم هستى را ایجاد و یا معدوم کند و یا تدریجا در هر مدّتى که اراده اش تعلّق گرفته است به وجود آورد.

چرا که خداوند قدرت نامحدودی دارد و برای خلق اشیاء به هیچ چیزی نیاز ندارد. اصولا قبل از آن که آلتى خلق شود، خداوند فاعل بود. هرگاه نیاز به آلتى براى انجام کار داشت، باید از خلقت نخستین اشیا عاجز باشد.

به عبارت دیگر فعل یا عمل الهی(خلق و تدبیر اشیاء) فقط با اراده او محقق می شود و در ذات مبارکش حرکتی پدیدار نمی شود. وقتی خلق و تدبیر با اراده صورت می گیرد به ابزار نیز نیازی نیست.

البته سخن فوق به آن معنى نیست که خداوند فرشتگان «مدبّرات امر» و فرمانبردارانى براى تدبیر خلقت ندارد. طبق روایتی از امام صادق(علیه السلام) که فرمود: «أَبَى اللَّهُ أَنْ یُجْرِیَ الْأَشْیَاءَ إِلَّا بِالْأَسْبَاب»(1)؛ (خداوند نمى پسندد که چیزها را جارى و برقرار گرداند مگر بوسیله اسبابش)، او بسیارى از حوادث را از طریق اسباب‌ مى آفریند، چون اراده اش بر آن قرار گرفته است، نه این که نیاز به آن داشته باشد.(2)

پس باید توجّه داشت وقتى مى گوییم «خداوند فاعل است»، فاعلیّتش را قیاس به ذات خود نکنیم و مرهون حرکات و آلات نشماریم. چنانکه در تعبیر بسیار زیبایی از امام علی(علیه السلام) در خطبه اول نهج البلاغه می خوانیم: «فَاعِلٌ‌ لَا بِمَعْنَى‌ الْحَرَکَاتِ‌ وَ الْآلَة»(3)؛ (او فاعل و انجام دهنده [کارها] است ولى نه به معناى استفاده از حرکات و آلات).

امیر المومنین(علیه السلام) در بخش دیگری از خطبه اول نهج البلاغه مى فرماید: «أَنْشَأَ الْخَلْقَ إِنْشَاءً وَ ابْتَدَأَهُ ابْتِدَاءً بِلَا رَوِیَّةٍ أَجَالَهَا وَ لَا تَجْرِبَةٍ اسْتَفَادَهَا وَ لَا حَرَکَةٍ أَحْدَثَهَا وَ لَا هَمَامَةِ نَفْسٍ اضْطَرَبَ فِیهَا»(4)؛ (خداوند آفرینش را بدون نیاز به اندیشه و فکر و استفاده از تجربه، و بى آن که حرکتى ایجاد کند و درباره تصمیمى بیندیشد ایجاد کرد و آغاز نمود).

در اینجا امام(علیه السلام) آفرینش الهى را از کارهاى مخلوقات به کلّى جدا مى شمرد. چرا که مثلا انسان هنگامى که مى خواهد کارى را انجام دهد، اگر مسبوق به سابقه اى نباشد، درباره آن مى اندیشد و با ابتکار خود به سراغ آن مى رود و اگر مسبوق به سابقه اى باشد از تجارب دیگران یا از تجارب خودش بهره گیرى مى کند و گاه در درون ذهن او حرکت گسترده اى در اندیشه ها پیدا مى شود؛ روى مقدّمات مساله مى اندیشد و از آن به سراغ نتیجه ها مى رود و گاه در تردید و تزلزل باقى مى ماند و سرانجام یک طرف را انتخاب کرده به پیش مى رود.

هیچ یک از این چهار حالت، در ذات پاک خداوند و هنگام آفرینش اشیا نیست، نه نیاز به فکر و اندیشه دارد و نه تجربه قبلى، نه حرکت فکرى روى مقدّمات و نتیجه ها و نه تزلزل و اضطراب در تصمیم گیرى ها. اراده کردن همان و ایجاد شدن موجودات همان. به تعبیر دیگر این حالات چهارگانه، مربوط به تصمیم گیرى کسانى است که علم و قدرت محدودى دارند و لازمه آن نیاز به اندیشه یا تجارب دیگران و یا اضطراب و تردید است. امّا آن کس که علمش بى پایان و قدرتش نامحدود است، به هنگام آفرینش، هیچ یک از این حالات را نخواهد داشت.(5)

بنابراین فاعلیّت خداهرگز به معناى انجام حرکتى نیست و با فاعلیت سایر موجودات تفاوت ذاتی دارد. خداوند نه جسم دارد و نه حدّ و حدودى براى قدرت اوست. اگر خداوند جسم باشد، لازمه اش محدودیت و نیاز است و نتیجه اش خدا را از مقام قدسش زیر چتر قوانین عالم ماده کشیدن و او را در سرحد یک موجود ضعیف و محدود مادى قرار دادن است که خود نیاز به علت دارد!